English
ကညီကျိာ်
မြန်မာ
Print:
၁. တၢ်ကတိၤလၢညါ
ဒ်လၢအပူၤကွံာ် တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါသဝီဖိ လီၤဆီဒၣ်တၢ် ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်မုၣ်ဖိတဖၣ် လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤ ထံးဟီၣ်ကဝီၤအပူၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအိၣ်အသိး တၢ်ကဲထီၣ်သးအိၣ်ဒံးဝဲတုၤမုၢ်မဆါတနံၤအံၤန့ၣ်လီၤ. သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိဂံၢ်စၢ် ဒီး တၢ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တၢ်တြီမၤတံာ်တာ်သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ကလုာ်ကလုာ်အဃိ တၢ်ကဒီသဒၢကမျၢၢ် ဒီး တြူာ်သံ မၤလီၤမၢ်ကွံာ်တၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ် ကီခဲဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ် ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် မၤဒိၣ်ထီၣ်နးထီၣ်တၢ်တၤတၢ် သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဃုာ်ဒီးတၢ်မၤစၢ်လီၤအါထီၣ်သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိလၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤအါတီၤ ဒီး မၤတံာ်တာ် တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ် ကျဲသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်တြီမၤတံာ်တာ်လၢ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လူၤပိာ်မၤထွဲသဲစးတၢ်ဘျၢ စှၤလီၤ လီၤဆီဒၣ်တၢ် သုးဖိပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်, တၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်အါဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် ကွီၢ်ဘျီၣ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲတ အိၣ်, ဘၣ်ပျံၤဘၣ်ဖုးပှၤမၤကမၣ်တၢ်အတၢ်မၤကၣ်တဖၣ်, တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ပယီၤသုးဖိတဖၣ်တန့ၢ်နီမံၤဘၣ်, ကျိၣ်စ့တၢ်ဂ့ၢ်ကီ, လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်သံကမၣ်, တၢ်တသ့ၣ်ညါညီနုၢ်ဒီး ကွီၢ်ဘျီၣ်ကျိၤကျဲတဖၣ်ဘၣ် ဒီး ကွီၢ်ဘျီၣ် တၢ်ဟံး ထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဟံးတၢ်ဆၢကတီၢ်ယံာ်တလၢသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢတၢ်အိၣ်သးဒ်အံၤသ့ၣ်တဖၣ်အဃိ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိ တဖၣ် ပူၤဖျဲးထီၣ်ကွံာ်လၢတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်အပူၤအါထီၣ်, မၤစှၤလီၤတၢ်ဒီသဒၢသဝီဖိ ဒီး တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါ ထီဒါသဝီဖိ သ့ၣ်တ ဖၣ်ညီဒိၣ်ထီၣ်, တၢ်တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ် ဒီး မၤစှၤလီၤတၢ်နာ်န့ၢ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်ကီအက လုာ်ကလုာ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ ကဲထီၣ်သးလၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤ လၢဆၢက တီၢ်ဖးယံာ်ဖးထၢအတီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ.
စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တုၤလၢလါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ လံာ်တၢ်ဒုးသ့ၣ်ညါတဘ့ၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်အုၣ်သးတဖၣ်ဘၣ်ဃး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါလီၢ်ကဝီၤ သဝီဖိ ဖဲလီၢ်ကဝီၤပာ်ပနီၣ်ကညီကီၢ်စဲၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လံာ်တၢ်ဒုးသ့ၣ်ညါတဘ့ၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီး ပှၤတူၢ်ဘၣ် တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ်, ဟံၣ်ဖိဃီဖိ ဒီး လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢဖိသ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး တၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်တြီ မၤတံာ်တာ်တဖၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်ဘၣ်ဝဲဖဲ အဂုာ်ကျဲးစၢးဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အခါန့ၣ်လီၤ. လံာ်အဆၢဒိၣ် (၁) ပာ်ဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖးသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲတၢ်အိၣ်သးအဂ့ၢ်ဖုၣ်ကိာ် ဒီး ကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီတၢ်အိၣ်သးတဖၣ် စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ဃုာ်ဒီး ဟီၣ်ကဝီၤစံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲအကလုာ် လီၤဆီလိာ်သးတဖၣ်အဂ့ၢ်ဖုၣ်ကိာ်န့ၣ်လီၤ. လံာ်အဆၢဒိၣ် (၂) ပာ်ဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲကဲထီၣ်သးနီၢ်နီၢ် အဂ့ၢ်ဖုၣ်ကိာ် ဒီး တၢ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်တြီမၤတံာ်တာ်သ့ၣ်တဖၣ်, ဂ့ၢ်ဝီလၢတၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ် ဘၢလိာ်ကွီၢ်အီၤဝံၤတဖၣ်အဂ့ၢ်ဖုၣ်ကိာ် ဒီး သဝီဖိတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ်လၢတၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်သး ဒ်သိးကပူၤဖျဲးဒီးကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ် ဝီဒ်အံၤ သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. လံာ်အဆၢဒိၣ် (၃) ပာ်ဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဒီး သဲစးတၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖး တၢ်အိၣ်သး သ့ၣ်တဖၣ် ဃုာ်ဒီးသဲစးတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးသ့ၣ်တဖၣ်လၢ လီၢ်ကဝီၤ ဒီး ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ခိၣ်နၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ လၢအမၤတၢ်ဆၢ တဲာ်န့ၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
၂. တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖးတၢ်အိၣ်သး
တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤဘၣ်ဃး ကီၢ်ပယီၤပူၤသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲလၢအဘၣ်ထွဲဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တဖၣ်
စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမၤန့ၢ်တၢ်သဘျ့ဖဲ ၁၉၄၈ နံၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤသုးမုၣ်ဒိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဂဲၤလိာ်ဝဲဒ်သိးကီၢ်ပယီၤဒီဘ့ၣ် ကအိၣ်လၢအသုးမုၣ်ဒိၣ်တၢ်ပၢတၢ်ပြးအဖီလာ်အဃိ ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်သ့ၣ်တဖၣ် စးထီၣ်ကဲထီၣ်သးန့ၣ် လီၤ. တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤဒီတကတီၢ်အပူၤ ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤကမျၢၢ် ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤထီဒါ ဒံၣ်မိၣ် ခြ့ၣ်စံၣ်ကျဲသနူ အိၣ်လံ (၃) ဘျီဖဲ ၁၉၆၂, ၁၉၈၈ ဒီး ၂၀၂၁ နံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပယီၤသုးတဖၣ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်ဟူးဂဲၤ မၤဆှဲမၤပျီဟီၣ်ကဝီၤတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ ဒီး သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်အခါ[1] အဝဲသ့ၣ် ပညိၣ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် အၢအၢသီသီတဖၣ် ဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၤသံမၤဝီဆှုၣ်မဲာ်ကဲၤမဲာ်, တၢ်မၤဆါပယွဲ ဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ဆူၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါ တဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်အုၣ်သးဘၣ်ဃး တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးပူၤတဖၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်မၤပ ယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါသဝီဖိလၢဟီၣ်ကဝီၤအါအါဂီၢ်ဂီၢ်အပူၤ, တၢ်သူစူးကါတၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ ဒီးသွံၣ်ထံး မုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ ကျိၤကျဲအဂၤသ့ၣ်တဖၣ် “ဒ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤစုကဝဲၤတခါ”[2] အသိးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အိၣ်ထီသံဃာ်သးလၢ ပယီၤသုးတၢ်ကူၣ်ကျဲၤ သ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပယီၤသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးတယၢၢ်တုၤထီၣ်ထီၣ်ဘးလၢ တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုး တၢ်ယၤကွီၢ်မ့ၣ် ဒီး ကွီၢ်မ့ၣ်ထီဒါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ၣ်ဆၢၣ်တဖၣ်အပတီၢ်န့ၣ်လီၤ.
လၢတဘျုးနံၣ်တဘျုးလါအတီၢ်ပူၤ KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ် လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ်လၢကီၢ်ပယီၤ မုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်လဲၤခီဖျိတၢ်အုၣ်သးအါမးဘၣ်ဃး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဂ့ၢ်ဝီလၢအဘၣ်ထွဲ ဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်, တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ, ပှၤမၤကမၣ်တၢ်အါဂၤဒီဖုဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါတၢ်, တၢ်ဖျီန့ၢ်ဆူၣ်, သွံၣ် ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤတမုာ်တလၤပှၤသး ဒီး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤမဲာ်ဆှးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤဖီၣ်စုကဝဲၤဖိတဖၣ် မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါ ထီဒါကမျၢၢ်လၢတၢ်လီၢ်အါတီၤ ဒ်အမ့ၢ် ဖဲတၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဖၣ်အခါ, ဖဲတၢ်မၢဆူၣ်မၤန့ၢ်တၢ်လၢသုးဂီၢ် လီၤဆီဒၣ် တၢ် ဖဲမၢဆူၣ်ဝံပီၤတၤအခါ ဒီး လၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အနီၢ်ကစၢ်ဟံၣ်ပူၤ[3]အိၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ ၁၉၈၈ နံၣ် ဒီးတုၤလၢ ၂၀၀၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး ပယီၤသုးမၤပယွဲ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါ ပိာ်မုၣ်နီၢ်ဒိၣ် ဒီး ပိာ်မုၣ်ဖိသၣ်လၢကီၢ်ပယီၤ မုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤအပူၤဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ် အစှၤကတၢၢ်အိၣ် (၁၂၅) ဂ့ၢ်ဝီန့ၣ်လီၤ.
ပှၤမၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါလၢအဘၣ်ဃးဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ် တၢ်တလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်စံၣ်ညီၣ်အီၤဒံး ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ၂၀၀၈ ကီၢ်ပယီၤထံကီၢ်တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် ဟ့ၣ်အသုးသ့ၣ်တဖၣ်တၢ်ပျဲလၢပှဲၤလၢကမၤတၢ်ဆၢတဲာ်ဒၣ်ဝဲ ဖဲလၢ “တၢ်ကဲထီၣ်သးဂ့ၢ်ဝီတမံၤလၢ်လၢ်လၢအဘၣ်ဃးဒီးအသုးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ် သုးသ့ၣ်တဖၣ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤ ဒီး မၤတၢ်ဆၢတဲာ် လၢသုးသ့ၣ်တဖၣ်အဖီခိၣ်”န့ၢ်ခဲလၢာ်န့ၣ်လီၤ.[4] တၢ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ပှၤလၢအကဲပယီၤသုးတဂၤလၢ်လၢ် မ့မၤကမၣ်တၢ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်အီၤလၢ ကမျၢၢ်ကွီၢ်ဘျီၣ်ပူၤတန့ၢ်ဘၣ်အဃိ တၢ်သ့ဟံးမူဒါ ဒီး တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် ပယီၤသုးလၢအမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်အကျိၤကျဲ တအိၣ်ဖျါဖျိဖျိဖျါဖျါဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ကွီၢ်ဘျီၣ်ဒီသဒၢပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် ဒ်သိး အသုတဘၣ်ဟံးမူဟံးဒါတၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်မၤကမၣ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ်အံၤတဂ့ၤဂီၢ်အဃိ တၢ်အံၤဒုးအိၣ်ထီၣ်ကျိၤကျဲလၢအဒုးပူၤဖျဲး ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်ဒီးလၢတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ (SGBV)ဂ့ၢ်ဝီ ဒီး စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲတဖၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤအပူၤ
တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါလၢအဘၣ်ဃးဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤမ့ၢ် သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ (SGBV) ဂ့ၢ်ဝီထီဒါလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထံၣ်တၢ်ပာ်သးဘၣ်ဃး ပိာ်ခွါ ဒိၣ်စိ ဒ်အမ့ၢ် ပိာ်ခွါမ့ၢ်ပှၤအဒိၣ်အဃိ တၢ်အံၤကဲထီၣ်တၢ်ပာ်ဘံၣ်ပာ်ဘၢဟံၣ်ဃီတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကး ဒီး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါ ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်မုၣ်ဖိ ဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.[5] သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးစ့ၢ်ကီး နီၢ်သးတၢ် တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ပျံၤတီၢ်တၢ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ယံာ်ထၢဒိၣ်မးအဃိ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိအါဒံအါဂၤ ဘၣ်ပျံၤ ဘၣ်ဖုးသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဒီး ဘၣ်ယိၣ်တၢ်လၢအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.[6] လၢအနံၣ်တဖၣ်အနံၣ်အတီၢ်ပူၤ တၢ်မ့ပာ် ဖျါထီၣ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲကဲထီၣ်သးဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ်ဆူ KHRG အိၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သးလၢတၢ်တပာ်ဖျါထီၣ်အီၤ ဒံးဘၣ်တဖၣ်အိၣ်လီၤတဲာ်အါမး ခီဖျိလၢလီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်သံကမၣ်, ဘၣ်ပျံၤဘၣ်ဖုးပှၤမၤကမၣ်တၢ် ဒီး အတၢ် မၤပျံၤမၤ ဖုးတဖၣ် ဒီး တၢ်တနာ်န့ၢ် စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ဖဲလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ပာ်ဖျါ ထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလၢ ကလဲၤဝဲဒ်ကီၢ်ပယီၤစံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲအသိးခါ အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်တြီမၤတံာ်တာ်သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ် အါမးန့ၣ်လီၤ.
တၢ်သူစူးကါစံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲလၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤအပူၤအိၣ် (၃) ကလုာ်ဒ်အမ့ၢ် မိၢ်လုၢ်ပၢ်လၢ်စံၣ်ညီၣ် ပီတ့ကျိၤကျဲ, ကညီဒီကလုာ်စၢဖှိၣ်ကရၢ (KNU)စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲ ဒီး ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် လီၤ. လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိလၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ် သူစူးကါလုၢ်လၢ်ထူသနူစံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲအါ ကတၢၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲတၢ်ဂ့ၢ်လိာ်ဘှီလိာ်ကဲထီၣ်သးတဘျီလၢ်လၢ်န့ၣ် သဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ညီနုၢ်လဲၤဆူအသဝီသးပှၢ် ဒီး ကရူၢ်ခိၣ်နၢ် သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ် ဒ်သိးကမၤတၢ်နၢ်ပၢၢ်ကျဲၤဃူကျဲၤဖိး ဒီး စံၣ်ညီၣ်ဆၢတဲာ်န့ၢ်တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဂီၢ် မ့ၢ်လၢဒူသဝီခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢသဝီဖိနာ်န့ၢ်ဝဲသ့ဒိၣ်ကတၢၢ် ဒီး မ့ၢ်ပှၤလၢအမၤတၢ်ဆၢတဲာ်လၢပှၤခံခီခံကပၤလၢၤအဂီၢ်သ့အဂ့ၤကတၢၢ်ဃိန့ၣ်လီၤ.[7] ထဲဒၣ်ဂ့ၢ်ဝီတနီၤ လီၤဆီဒၣ်တၢ်ကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီလၢတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဒိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် တၢ်ဆှၢခီအီၤဆူ KNU မ့တမ့ၢ် ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ် စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဂ့ၢ်ဝီတဖၣ်အံၤ တၢ်ကလဲၤဆှၢခီအီၤဆူ စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲဖဲလဲၣ်တခါလဲၣ်အအိၣ် န့ၣ် ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤဖဲလဲၣ်တဖုအတၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤအဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢလီၢ်ကဝီၤစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ် သဘုၣ်ကဲထီၣ်သးတပယူာ်ဃီ ဒီး လီၢ်ကဝီၤတၢ်ပၢတၢ်ပြးဟီၣ်ကဝီၤသ့ၣ်တဖၣ် ဆီတလဲအသးတဘျီဝံၤတဘျီသ့အဃိ လီၢ်က ဝီၤ သဝီဖိလၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ကဒံကဒါတဂၢၢ်တကျၢၤ, တၢ်တလၢတ ပှဲၤ ဒီး စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲၤလၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတအိၣ်လၢၤဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.[8]
KNU ဒုးအိၣ်ထီၣ်အနီၢ်ကစၢ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲဝဲအံၤဖဲ ၁၉၇၀ နံၣ်န့ၣ်လီၤ.[9] ကမျၢၢ် ဃုာ်ဒီးကလုာ်ဒူၣ်အဂၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢ ကညီကီၢ်စဲၣ်ဟီၣ်ကဝီၤအပူၤ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီ ဃုာ်ဒီးသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါ အဝဲ သ့ၣ်အခါ အဝဲသ့ၣ်ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ KNUစံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲဝဲအံၤဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ် ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲတခီ မ့ၢ်ကျဲအဂၤတဘိလၢသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်ဘၣ်ဆၣ် လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ပာ်ဖျါ ထီၣ်ဝဲလၢ မ့ၢ်ကျိၤကျဲတဘိလၢအအီၣ်ကဘျံးအီၣ်ကဘျၣ်တၢ်န့ၣ်လီၤ.[10] ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်အပူၤ တၢ်သူစူးကါပယီၤကျိာ် လၢအမ့ၢ်ကျိာ်တကျိာ်လၢ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိအါဂၤလၢကညီကီၢ်စဲၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤကတိၤဝဲတဘၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤ ပဒိၣ်ဒီး KNU ပဒိၣ်ခံဖုလၢာ် တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ကွီၢ်မ့ၣ်ဘၣ်ဃး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီအခီပညီလီၤဆီလိာ်အသးဒီး ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ် သဲစး တၢ်ဘျၢတီၤပတီၢ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲအခီပညီတဘျုးခါဘၣ်ဆၣ် လၢအဝဲသ့ၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီမိၢ်ပှၢ်ခိၣ်သ့ၣ်အပူၤ တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်တၢ်ဖီၣ် ဆူၣ်မၤတရီတပါဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီန့ၣ်လီၤ.[11]
ဖဲလါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၁၈ နံၣ်န့ၣ် ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ဆဲးလီၤသကိးစုမုၢ်ကျၢၢ်ဒီး ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢလၢ လံာ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤအပူၤ ဘၣ်ဃး တၢ်တြီတံၢ်ဒီသဒၢ ဒီး ကူဆါဘှီဘၣ်က့ၤ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲလၢအဘၣ်ဃးဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တဖၣ် ဒ်သိးက မၤဂ့ၤထီၣ်သဲစးတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤတူၢ်ဘၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲလၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲလါမးရှး ၂၀၁၉ နံၣ်န့ၣ် ကီၢ်ပယီၤထံကီၢ်ပတီၢ်ကမံးတံာ်ပာ်လီၤတၢ်ဖံးတၢ်မၤတၢ်ရဲၣ်လီၤကျဲၤလီၤအိၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဘှီဘၣ်မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤသဲစး မ့တမ့ၢ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဝဲၤလီၢ်လၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်တအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.[12] စးထီၣ်ဖဲ လါဖ့ၤဘြူၤ အါရံၤ ၂၀၂၁ နံၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ရဲၣ်လီၤကျဲၤလီၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အိၣ်ပတုာ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.
စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ သွံၣ်ထံးဒီးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ (SGBV) တၢ်အိၣ်သး တဖၣ်
စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤသုးလၢအအိၣ်လၢ ထံကီၢ်တၢ်ပၢတၢ်ပြး ကီၣ်ကးကရၢ (SAC) တၢ်ပၢဆှၢဖီလာ်သ့ၣ်တဖၣ် မၤဆူၣ်ထီၣ်ဂ့ၤထီၣ်အသုးတၢ်ကူၣ်တရံးကျဲ ဒီး ဟူးဂဲၤထီဒါကမျၢၢ်လၢ ကီၢ်ပ ယီၤဒီဘ့ၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.[13] စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤသုး တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤသ့ၣ်တဖၣ်ဟဲအါထီၣ်အဃိ လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါအါဘ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး ပိာ်မုၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ် ကွၢ်ဆၢၣ် မဲာ်ဘၣ်ဝဲ သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်အါထီၣ် လီၤဆီဒၣ်တၢ် ပယီၤသုးတၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတဖၣ်န့ၣ် လီၤ.[14] ပိာ်မုၣ်ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢဒီးဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢတၢ်ဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ (UNDP ဒီး UN Women)တဖၣ် ပာ်ဖျါ ထီၣ်ဝဲ ပိာ်မုၣ် (၅) ဂၤအကျါ (၁) ဂၤ ထံၣ်ဘၣ်တၢ်မၤပယွဲထီဒါ ပိာ်မုၣ် မ့တမ့ၢ် ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်လၢအဟံၣ်ခိၣ်ဟံၣ်ဃၢၤအိၣ် ဒီး ပိာ်မုၣ် (၃) ဂၤအကျါ (၁) ဂၤန့ၣ် မုၢ်နၤခီအဆၢကတီၢ်အိၣ်လၢဟံၣ်ပူၤ တူၢ်ဘၣ်ဝဲလၢတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.[15]
SAC ပယီၤသုးထီၣ်ဒုးထီဒါကမျၢၢ်တပယူာ်ဃီသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ခိၣ်သ့ၣ်ကဲထီၣ်သးလၢ ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်ပူၤ လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး သုးတၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.[16] တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤထံရူၢ်ကီၢ်သဲးပှၤဃိာ်ဖိ တၢ်ကရၢကရိ (AAPP) ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂၀၂၁ နံၣ် တုၤ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤအံၤန့ၣ် SAC ပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် ဖီၣ်ဒုးဃာ်ပိာ်မုၣ်တဖၣ် အါန့ၢ်ဒံး (၅,၀၀၀) ဂၤ ဒီး တၢ်ပာ်ဖျါတဖၣ်အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ပယီၤသုးဖီၣ်ဒုးဃာ်ပိာ်မုၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတၢ်ပညိၣ်မ့ၢ်ဒ်သိး ကမၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါအဝဲသ့ၣ်ဖဲအအိၣ်လၢဃိာ်ပူၤခါ ဒီး တနီၤဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါပိာ်မုၣ်ပှၤဃိာ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအိၣ်လံန့ၣ်လီၤ.[17] ခီဖျိလၢပယီၤသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဒ်အံၤသ့ၣ်တဖၣ် ဒီး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးတဖၣ်အဃိ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ပျံၤတၢ်ဖုးတၢ်ဒီးဘၣ်ယိၣ်လၢကတိနိၣ်သဂၢၢ်ဘၣ်ပှၤသုးဖိ တဖၣ် ဒီး အဝဲသ့ၣ်ကမၤန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲ တၢ်တြီမၤတံာ်တာ်အကလုာ်ကလုာ်န့ၣ် လီၤ.
ခီဖျိလၢစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ကဲထီၣ်သးဆူညါကွ့ၢ်ကွ့ၢ်အဃိ သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိဂံၢ်စၢ်လီၤဒိၣ်ထီၣ်, ဟီၣ်ကဝီၤတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ လၢသဝီဖိတဖၣ်အဂီၢ်တအိၣ် ဒီး ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်ဂီၢ်ကီခဲဒိၣ်ထီၣ်န့ၣ်လီၤ. SAC ပယီၤသုးဖိသ့ၣ်တဖၣ် တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်အီၤသ့ထဲလၢ အသုးကွီၢ်ဘျီၣ်တခါဧိၤအပူၤ, တၢ်ဒုးသ့ၣ်ညါကမျၢၢ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဖျိဖျိဖျါဖျါတအိၣ် ဒီး သုးဖိသ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်ဟံးမူဒါတၢ်လၢအမၤကမၣ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ်စှၤ ခီဖျိလၢ ကျိၤကျဲသနူဝဲအံၤ ဒုးပူၤဖျဲးထီၣ်ကွံာ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်တဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ အပှၤဂံၢ်ဘါ ဒီးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအိၣ် ဒီးအီၤမ့ၢ်စှၤဘၣ်ဆၣ် တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်ကဲထီၣ်သးလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ် တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် အီၤလၢ KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကွီၢ်ဘျီၣ်ပူၤ လဲၤတရံးအသးသ့ဒံးန့ၣ်လီၤ.[18] တၢ်သိၣ်တၢ်သီ ဒီး စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ် ဒီသဒၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ်တန့ၢ်ခဲလၢာ်ဘၣ်အမဲာ်ညါ တကီၢ်ခါစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တၢ်အိၣ်သးဝဲ အံၤ တြီတံၢ်ဃာ်တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ပာ်လီၤတၢ်သိၣ်တၢ်သီ ဒီး စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲလၢအလီၢ်အလီၢ်ဒၣ်ဝဲသုတန့ၢ်တဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
၃. တၢ်ကဲထီၣ်သးနီၢ်ကီၢ်အဂ့ၢ်ဖုၣ်ကိာ်- စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်အဆၢကတီၢ် တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါသဝီဖိ တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်ဂီၢ်ကီခဲ
စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တုၤလီၤလၢ လါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီထီဒါပိာ်မုၣ် ဒီး ပိာ်မုၣ်ဖိသၣ် လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤအိၣ် (၁၉) ဂ့ၢ်ဝီ ဒီး ပှၤလၢအမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်မ့ၢ် ပိာ်ခွါနီၢ်ဒိၣ် ဒီး ပိာ်ခွါဖိသၣ် (၂) ဂၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်အကျါ သုးဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ်အနီၣ်ဂံၢ်စှၤကတၢၢ်အိၣ် (၅) ဂၤ ဒီး သဝီဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ် အိၣ် (၁၆) ဂၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ပညိၣ်မၤပယွဲဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိခဲလၢာ်အိၣ် (၁၅) ဂၤ ဒီး ပိာ်မုၣ်ဒိၣ်တုၤခိၣ် ပှဲၤအိၣ် (၄) ဂၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ် ကဲထီၣ်သးလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤ ဒီးကဲထီၣ်စ့ၢ်ကီးအသးလၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အ ဟံၣ်ပူၤအိၣ်အဃိ တၢ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤ တၢ်ပူၤဖျဲးလီၢ်လၢသဝီဖိဂီၢ်တအိၣ်နီတတီၤဘၣ် န့ၣ်လီၤ.
ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူလီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ် ဒ်သိးကဒိးန့ၢ် ဘၣ် တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်ဘၣ်ဆၣ် တနီၤအကျါဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဘၢကွီၢ်တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီထဲတဆံးတက့ၢ်ဧိၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် လၢ အအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ် မ့တမ့ၢ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ် ဘၣ်အိၣ်ကစု ဒီး တတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူကွီၢ်ဘျီၣ်မဲာ်ညါဘၣ်. မ့ၢ်လၢ အဝဲသ့ၣ် နာ်ဝဲလၢသဲစးဒီသဒၢအဝဲသ့ၣ်တန့ၢ်ဘၣ်, ပျံၤလၢပှၤမၢကမၣ်တၢ်ကက့ၤမၤကၣ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်, ပျံၤပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်သံ ပာ်ဒ့ၣ်ပာ်ကမၣ်တၢ်, ဟံၣ်ဖိဃီဖိ မ့တမ့ၢ် ပှၤတဝၢ တၢ်ထံၣ်အံၣ်ထံၣ်ဆံးတၢ်လီၤမဲာ်ဆှး ဒီး ကျိၣ်စ့တၢ်ဂ့ၢ်ကီသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. KHRG တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိလၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ် ကတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီဆူ စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲတခါခါအိၣ် ဒ်သိးတၢ်ကလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်အဂီၢ်ခါ ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ် လၢ အတၤတၢ်ဒီးအသ့ၣ်အိၣ်အါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်တၤတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤဟဲအါထီၣ် မ့ၢ်လၢစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဟဲအါထီၣ် အဃိ တၢ်လူၤပိာ်မၤထွဲ KNU သဲစးတၢ်ဘျၢ ဒီး ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢခံခါလၢၤဂံၢ်စၢ်ဒိၣ်မး, သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိလၢကဒီသဒၢ ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိတဖၣ်ကပူၤဖျဲးဒီး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဂီၢ်စ့ၢ်ကီးဂံၢ်စၢ်န့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်သုးဖိလၢအမၤကမၣ် သွံၣ်ထံး မုၣ်ခွါကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီတဖၣ်အံၤန့ၣ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ် လ့ၤတက့ၤဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်တန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါအဆၢဒိၣ်ဝဲအံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်အုၣ်သးတဖၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီကဲထီၣ်သးလၢ ကီၢ်ပ ယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ဒီး ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်ဂီၢ် တၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢ အတြီမၤတံာ်တာ်အဝဲသ့ၣ်တဖၣ် စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဝံၤအလီၢ် ခံတုၤလီၤလၢ လါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါအဆၢဒိၣ်ဝဲအံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ (၃.၁) ပှၤလၢအတူၢ်ဘၣ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲကွီၢ်မ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်တြီမၤတံာ်တာ်လၢတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါ အီၤန့ၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂ့ၢ်ဖုၣ်ကိာ်, (က) တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါပှၤဂံၢ်ဆံးဘါစၢ်, (ခ) တၢ်ဒုးပူၤဖျဲးပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဒီး တၢ်စံၣ် ညီၣ်ဃၣ်, (ဂ) တၢ်ကလဲၤထီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်အဂီၢ် ကျိၣ်စ့တၢ်ဂ့ၢ်ကီအိၣ်, (ဃ) ပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်သံကမၣ် ဒီး (င) တၢ်တသ့ၣ်ညါနၢ် ပၢၢ်သဲစးတၢ်ဘျၢ ဒီး တၢ်တီၣ်ထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီကျိၤကျဲတဖၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢခံကတၢၢ် လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါအဆၢဒိၣ်ဝဲအံၤ ပာ်ဖျါထီၣ် (၃.၂) ဂ့ၢ်ဝီလၢတၢ်တီၣ်ထီၣ်အီၤဆူကွီၢ်ဘျီၣ်ပူၤ ဒီး လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိဝံၤတဖၣ်, ဒီးတၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ ကျိၤကျဲတဆီဘၣ် တဆီ ဒီး (၃.၃) သဝီဖိသူအတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တနီၤလၢတၢ်ဒီသဒၢလီၤသးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
၃.၁. သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိဂံၢ်စၢ် ဒီး တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်ကီခဲ
ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤ စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်ဘုၣ်ကဲထီၣ်ဒံးအသးဆူညါကွ့ၢ်ကွ့ၢ်အဃိ တၢ်ကဒုးအိၣ်ထီၣ်သဲစး တၢ်ဒိၣ်စိလၢဟီၣ်ကဝီၤတနီၤအပူၤကီခဲန့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိအါဂၤပာ်ဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်အိၣ်မူပှဲၤဒီး တၢ်ပျံၤတၢ် ဖုးန့ၣ်လီၤ. တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤဟဲအိၣ်ထီၣ် ခီဖျိသုးဖီၣ်စုကဝဲၤကရူၢ်ကရၢဒုးထီဒါသဝီဖိတဖၣ်အံၤ လၢကျဲအါဘိအါ ကလုာ်အဃိန့ၣ်လီၤ. တၢ်ပူၤဖျဲးလီၢ်လၢသဝီဖိတဖၣ်အဂီၢ် တအိၣ်နီတတီၤဘၣ်. တၢ်လီၢ်လၢအပူၤဖျဲးဒီးတၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ် ခွါလီၢ်စ့ၢ်ကီး တအိၣ်နီတတီၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. KHRG တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂၀၂၁ နံၣ် ဒီး လါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ ပှၤမၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါကမျၢၢ်လၢတၢ်လီၢ်အါတီၤ ဃုာ်ဒီး တၢ်လီၢ်လၢအမ့ၢ် ပှၤတူၢ် ဘၣ်တၢ်အဟံၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ်မ့ၢ်ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ် ဒီး ပိာ်မုၣ်လၢအတူၢ်ဘၣ်ခိၣ်နူာ်ဖၢစၢ် သ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်ဆၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ပညိၣ်မၤပယွဲထီဒါပှၤလၢအသးနံၣ်ပှၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤ သးနံၣ်ဆံးမ့ၢ်ဂ့ၤခဲလၢာ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤ တူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူးဒံး ဒီး အဟံၣ်ဖိဃီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ကီ တၢ်ခဲတၢ်တြီမၤတံာ်တာ်အိၣ်အါမးန့ၣ်လီၤ. သဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီ ဒီး အါစုအါဘျီန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ဒိးန့ၢ် ဘၣ် တၢ်တီတၢ်တြၢ်လ့ၤတက့ၤတသ့ဘၣ် မ့ၢ်လၢပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်, လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိ န့ၢ်ကမီၤ သ့ၣ်တဖၣ်တဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဘၣ်, အဝဲသ့ၣ်ဟ့ၣ်တၢ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်တၢ်လၢာ်ဘူၣ်လၢာ်စ့တန့ၢ်, ပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်သံက မၣ်ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူးဒံးသ့ၣ်တဖၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်တသ့ၣ်ညါ စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
(က) တၢ်မၤပယွဲထီဒါပှၤဂံၢ်ဆံးဘါစၢ်တဖၣ်
ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်တဖၣ် အသးနံၣ်ပှၢ်ဂ့ၤသးနံၣ်ဆံးဂ့ၤ ဒီး သဘျ့ဂ့ၤထီၣ်ပှၢ်ဂ့ၤ ပှၤလၢအမၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတဖၣ် ပညိၣ် မၤပယွဲထီဒါအဝဲသ့ၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီ (၁၉) ခါအကျါ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်အိၣ် (၁၅) ဂၤ ဒီး ပိာ်မုၣ်လၢအတူၢ်ဘၣ် ခိၣ်နူာ် ဒီး နီၢ်ခိက့ၢ်ဂီၤဖၢစၢ်တဖၣ်အိၣ် (၄) ဂၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါဖိသၣ်-
ဖဲတၢ်ကွဲးလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအဆၢကတီၢ် KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ခဲလၢာ်မ့ၢ်ပိာ်ခွါဒိၣ်တုၤခိၣ်ပှဲၤ ဒီး ဖိၣ်သၣ် (၂) ဂၤ, ဒီးအဝဲသ့ၣ် မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိ (၁၅) ဂၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤ ကမၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ် ပှၤဖီၣ်စုကဝဲၤဖိ, ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အဘူးတံၢ်ဟံၣ်ဖိဃီဖိ ဒီး သဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤပာ်ဖျါ ထီၣ်ဝဲ ‘ပိာ်ခွါဒိၣ်စိ’ တၢ်ထံၣ်တၢ်ပာ်သးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အိၣ်ဒံးဝဲၤကျၢၤမုစုလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤ လီၤဆီ ဒၣ်တၢ်လၢ ပှၤတဝၢ ဒီး ဟံၣ်ဃီသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. တချုးလၢ တၢ်သ့ၣ်ညါထွဲ မ့တမ့ၢ် တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤ ပယွဲဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ်အံၤဆူ ပှၤကွၢ်ထွဲဖိသၣ်, ပှၤလၢတၢ်နာ်န့ၢ်အီၤသ့ မ့တမ့ၢ် လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ် အအိၣ်ဒံးဘၣ် န့ၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ် ညီနုၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်ဝဲအံၤအါဘျီ မ့တမ့ၢ် မၤကမၣ်ဝဲလၢတၢ်ဆၢကတီၢ်ဖးယံာ်ဒီတကတီၢ်ညါန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကဲထီၣ်သးဂ့ၢ်ဝီတခါလၢအမ့ၢ် SAC ပယီၤသုး ခီၣ်ချ့သုးရ့ၣ် (ခမရ-၃၄၀) အသုးစကီၤတဂၤ အသးနံၣ်အိၣ် (၃၀) နံၣ် မၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါ ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိ (၇) နံၣ်တဂၤလၢအသုးကရၢၢ်ပူၤ ဖဲ ဆ---သဝီ, မဲာ်ကျီကရူၢ်, ဘုသိၣ်ကီၢ်ဆၣ်, မုၢ် တြီၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤအပူၤန့ၣ်လီၤ. ပယီၤသုးစကီၤတဂၤအံၤ မၤကမၣ်ဝဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဝဲအံၤတဘျုးဘျီဖဲ လါမးရှး ၂၀၂၃ နံၣ် အတီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤမ့ၢ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အပါယၢ် ဒီး အိၣ်သကိးဝဲလၢသုးကလၢၤဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အမိ ဒ--- ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဒ်အံၤ, “အဝဲစးထီၣ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါယဖိမုၣ်ဒိၣ်အံၤ စးထီၣ်လၢအဆၢက တီၢ်ဖဲလဲၣ်န့ၣ် ယတသ့ၣ်ညါဘၣ်. (...) ဘၣ်တဂီၤ ကဘၣ်ဖဲဂီၤခီ ၃း၃၀ နၣ်ရံၣ်ယမံပၢၢ်ထီၣ်အဆၢကတီၢ် ယထံၣ်အဝဲဟးထီၣ် လၢယဖိမုၣ်အမံဒၢးပူၤ. ယဆိကမိၣ်ဒု အမၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါယဖိမုၣ်အံၤဖးယံာ်လံ. တၢ်တဂီၤန့ၣ် ယလဲၤလၢတၢ်ဟး လီၢ်ဝံၤ ဟဲက့ၤဃီၤဆူယဖိမုၣ်မံဒၢးအခါ ယဖိမုၣ်အိၣ်လၢအဒၢးပူၤဘှ့ၣ်ယုၢ်ကလၤန့ၣ်လီၤ. ယကွၢ်ထံအခိၣ်သၣ်ဃံ ဒီး အမဲာ် သၣ်ဘၣ်ဆၣ် ယတထံၣ်တၢ်လီၤတိၢ်လီၤဆီနီတမံၤဘၣ်. ဖဲယဝၤလဲဆူအတၢ်မၤလီၢ်ဝဲၤဒၢး ကဘၣ်ဖဲဂီၤခီ ၈း၀၀ နၣ်ရံၣ်အခါ ယသံကွၢ်ယဖိမုၣ်လၢ မ့ၢ်တၢ်မၤအသးဒီးအီၤအိၣ်မနုၤသ့ၣ်တဖၣ်လဲၣ်. ယသံကွၢ်ယဖိမုၣ်လၢ ‘မနၤန့ၣ် အဟဲလၢနမံဒၢးပူၤဧါ.’ ယဖိမုၣ် စံးဆၢယၤလၢ ‘မ့ၢ်, အဟဲအိးထီၣ်ယပ့ၢ်ပီၤ.’ ယဖိမုၣ်ကတဲဖျါထီၣ်တၢ်ကဲထီၣ်သးဒီးအီၤတဖၣ်အဂီၢ် အဝဲပျံၤတၢ်. (...) ဝံၤယမၢ အတဲဘၣ်ယၤဘၣ်ဃး တၢ်လၢအကဲထီၣ်သးဒီးအီၤနီၢ်နီၢ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. (...) အဝဲတဲစ့ၢ်ကီးယၤလၢ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဝဲအံၤ မၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါအီၤ လၢတၢ်လီၢ်ဆူအံၤဆူဘးအိၣ်တဘျုးဘျီလံန့ၣ်လီၤ.”[19]
ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အမိသ့ၣ်ညါတၢ်ကဲထီၣ်သးဒီးအဖိမုၣ်ဒ်အံၤဝံၤအလီၢ်ခံ ဖဲလါအ့ဖြ့ၣ် ၁ သီ, ၂၀၂၃ နံၣ်အနံၤန့ၣ် အီၤဒီးအဖိမုၣ်ဟး ထီၣ်ခူသူၣ်ကွံာ်လၢသုးကလၢၤပူၤ ဒီးတတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ SAC ခိၣ်နၢ်ပှၤတီခိၣ်ရိၢ်မဲတၢ်အအိၣ်ဘၣ် မ့ၢ်လၢအဝဲပျံၤ ဒီး ဘၣ် ယိၣ်တၢ်လၢ အနီၢ်ကစၢ် ဒီး အဖိမုၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲတလဲၤတီၣ်ထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ SACတၢ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤ ဒီး ကီၢ်ပ ယီၤပဒိၣ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့အကျိၤအကျဲဖီလာ်ဘၣ် မ့ၢ်လၢအဝဲတနာ်န့ၢ်ကျိၤကျဲဝဲအံၤဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ဖဲအဝဲက့ၤဆူ အပါသဝီ လၢကျဲအခါ လီၢ်ကဝီၤကညီတၢ်ထူၣ်ဖျဲးသုးမုၢ်ဒိၣ် (KNLA)ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤဖဲတၢ်သမံၤသမိးတြဲၤလီၢ်တဖၣ် ကိးပတုာ် အီၤ ဒီး အဝဲဒုးသ့ၣ်ညါ KNLA သုးတဖၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ကဲထီၣ်သးဝဲအံၤအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ဟံထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢ လိာ်ကွီၢ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤတန့ၢ်ဘၣ် မ့ၢ်လၢအကဲ SAC သုးစကီၤဒီး တအိၣ်လၢ KNU သဲစးတၢ်ဘျၢအဖီလာ်ဘၣ်အဃိ န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်လီၢ်ကဝီၤ KNLA သုးဖိတဖၣ် မၤစၢၤပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဂၤအံၤ ဒီး အမိဒ်သိးကက့ၤတုၤဆူတၢ်လီၢ်လၢအဘံၣ်ဘၢအဂီၢ် န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဂ့ၢ်အဂၤတခါကဲထီၣ်အသးဖဲ လါအီးကထိဘၢၣ် ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ် သဝီဖိလၢအမံၤမ့ၢ် အူဗ--- တဂၤအံၤ ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိ နီၢ်ဃ--- လၢအသးနံၣ်အိၣ်ဒၣ်ထဲ (၁၇) နံၣ်တဂၤအံၤအဃိ အဝဲအိၣ်ထီၣ်ဒီးဟုးသးန့ၣ်လီၤ. အူဗ---- အံၤ မ့ၢ်ဒၣ် နီၢ်ဃ--- အဖါတံၢ်နီၢ်နီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤပယွဲကွီၢ်မ့ၣ်ဝဲအံၤ ကဲထီၣ်အသးဖဲ ဂ--- သဝီ, ကမီၣ်သွ့ဟီၣ်ကဝီၤ, လၢၢ်ဒိၣ်စိကီၢ် ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤဆူ KNU လၢၢ်ဒိၣ်စိကီၢ်ဆၣ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ် လီၤ. ဖဲနီၢ်ဃ--- အိၣ်ဒီးဟုးသးဒီတကတီၢ်ညါအခါ ကညီပိာ်မုၣ်ကရၢ (KWO) ကွၢ်ထွဲက့ၤအီၤလၢ ဟံၣ်ကဒုလီၢ်တတီၤ ဒီး အဝဲ အိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်ဘၣ်အဖိဂ့ၤဂ့ၤလံန့ၣ်လီၤ.
ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်လၢအတူၢ်ဘၣ် ခိၣ်နူာ်ဒီးနီၢ်ခိဖၢစၢ်တဖၣ်-
ပှၤမၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါ ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်လၢအတူၢ်ဘၣ် ခိၣ်နူာ်ဒီးနီၢ်ခိဖၢစၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မၤပျံၤမၤဖုး ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် မ့တမ့ၢ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အနီၢ်ကစၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ ပှၤလၢအကွၢ်ထွဲအီၤ မ့တမ့ၢ် လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်တဖၣ်တသ့ တဘျီဃီဘၣ်အဃိ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ပညိၣ်မၤတရီတပါပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အဘျီတဖၣ်အဘျီန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သး ဂ့ၢ်ဝီတနီၤ အိၣ်ဖျါထီၣ်ဖဲလၢပှၤထံၣ်ထွဲတၢ်ကဲထီၣ်သးအိၣ်အခါ မ့တမ့ၢ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အနီၢ်ကစၢ်တဲဖျါထီၣ်အနီၢ်ခိက့ၢ်ဂီၤဆါ အခါန့ၣ်လီၤ. ဖဲလံာ်တၢ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအဆၢကတီၢ် KHRG မၤနီၣ်မၤဃါန့ၢ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါ သဝီဖိလၢအတူၢ်ဘၣ် ခိၣ်နူာ်ဖၢစၢ် (၂) ဂၤ ဒီး နီၢ်ခိဖၢစၢ် (၂) ဂၤန့ၣ်လီၤ. ဂ့ၢ်ဝီအကျါတခါ KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့သဲစး ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်န့ၢ်တၢ် လၢအဂီၢ်ဝံၤလံန့ၣ်လီၤ.
လီၢ်ကဝီၤသီခါ လၢအမံၤမ့ၢ် စီၤ ဟ--- တဂၤအံၤ ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ ပှၤဖၢစၢ်မုၣ်ဖိ နီၢ်ဂ--- တဂၤအံၤဖဲ ကြုၢ်တုကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ် ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ဒီး တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါကဲထီၣ်သး ဆၢကတီၢ်ယံာ်ဝဲ (၂) နံၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါ ဒီးတီၣ်ထီၣ် တၢ်မၤပယွဲဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤဆူ လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်ဖဲ နီၢ်ဂ--- အသကိးမုၣ် ထံၣ်ထွဲတၢ်ကဲထီၣ်သးဖဲ လါမး ရှး ၂၀၂၃ နံၣ်အခါန့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိတဂၤအံၤ မၤပျံၤမၤဖုး နီၢ်ဂ--- လၢတဘၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ် ဒီး အဝဲမ့တဲဘၣ် ပှၤဂၤဘၣ်ဃးတၢ်ကဲထီၣ်သးအဂ့ၢ်ဝဲအံၤန့ၣ် အဝဲကဒီၣ်တဲာ်နီၢ်ဂ---အကိာ်ဘိန့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤဝံၤအလီၢ်ခံ KWO ကွၢ်ထွဲက့ၤနီၤဂ---, လီၢ်ကဝီၤကညီဒီကလုာ်ပၢၤကီၢ်သုး (KNPF)သ့ၣ်တဖၣ် နုာ်လီၤဃိထံသမံသမိးတၢ်ဂ့ၢ် ဒီး KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလံဘၣ်ဆၣ် ဖဲလါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်န့ၣ် KHRG တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်အသီနီ တမံၤဒံးဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကဲထီၣ်အသးအဂၤတခါဖဲ လါအီကူး ၅ သီ, ၂၀၂၄ နံၣ် ဟါလီၤခီအဆၢကတီၢ်န့ၣ် စီၤဧ--- (၄၀နံၣ်) မ့ၢ်ပှၤဖုပှၢ်အိၣ်ဒီးဟံၣ်ဖိ ဃီဖိတဂၤအံၤ ဖီၣ်ဘံးဝဲ နီၢ်သ--- လၢအသးနံၣ်အိၣ် (၁၅) နံၣ်တဂၤအံၤအနုၢ်ဖဲ က---သဝီ, ဒ့လိာ်မုၢ်နုာ်လာ်ခီဟီၣ်ကဝီၤ, ဒီၣ်ဖး ခိၣ်ကီၢ်ဆၣ်, တီအူကီၢ်ရ့ၣ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. နီၢ်သ--- မ့ၢ်ပှၤဖၢစၢ် လၢအတဲတၢ်တထိး ဒီး အခီၣ်တဂ့ၤအါအါဘၣ်တဂၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲ ထီၣ်သးဒီးအီၤဖဲ အကွၢ်ဖိသၣ် ဒီး ဖီအီၣ်တၢ်လၢဟံၣ်ပူၤအခါန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးအဆၢကတီၢ် ဘၣ်ဖဲပှၤလၢကွၢ်ထွဲအီၤ ဒီး အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ် သဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် လဲၤဖံးလဲၤမၤတၢ်လၢအကျီး ဒီး ခုးသံၣ် တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်လီၢ်တဖၣ်အခါန့ၣ်လီၤ. နီၢ်သ---အနုၢ်ဆါအဃိ အဝဲဟီၣ် ဒီး လဲၤဃ့ၢ်ဆူပှၤဂၤအဟံၣ် ဒီးတဲဘၣ်ပှၤလၢတၢ်ကဲထီၣ်သးဒီးအီၤသ့ၣ်တဖၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. အဃိ လၢခံတဂီၤ ဖဲလါအီကူး ၆ သီအနံၤန့ၣ် တၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤဆူ သဝီသးပှၢ်အအိၣ် ဒီး သဝီသးပှၢ် ဆှၢခီဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤဆူ လီၢ်ကဝီၤ KNU ခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ် ဒ်သိးတၢ်ကဟဲလီၤဃိထံဂ့ၢ်ဝီဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဆူညါတပတီၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲလါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ KHRG တဒိးန့ၢ်ဘၣ်အါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်နီတမံၤဒံးဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဖဲလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါအဆၢကတီၢ် KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး ဂ့ၢ်ဝီတခါလၢအမ့ၢ် ဖံသးပှၢ်တဂၤ တူၢ်ဘၣ်တၢ်မၤပယွဲ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲလါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၁၂ သီ, ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ် တၢ်ဒုးကဲထီၣ်လၢ SAC ပယီၤသုး ဒီး KNLA သုးပာ်ဖှိၣ်ထီၣ် သးဒီး PDF သုးတဖၣ်အဘၢၣ်စၢၤဖဲ တၢ်လီၢ်လၢအဘူးဒီး အ--- သဝီ, ထံဒ့ကရူၢ်, ဒီၣ်ဖးခိၣ်ကီၢ်ဆၣ်, တီအူကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤ န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးကဲထီၣ်အဆၢကတီၢ် SAC ပယီၤသုးဖိတဖၣ်နုာ်လီၤ အီၣ်ဟုၣ်, ဒွဲၣ်အူ ဒီး မၤသံသဝီဖိ ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိတၢ်စုလီၢ် ခီၣ်ခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးကဲထီၣ် ဒီး SACပယီၤသုးဖိတဖၣ်အိၣ်လၢသဝီပူၤအဃိ သဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ် လၢတၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးအပူၤ, ဘၣ်ဆၣ် ဖံသးပှၢ် ဒီၤ ဘ--- (သးနံၣ် ၉၀ နံၣ်)တဂၤအံၤ အိၣ်လၢဟံၣ်ပူၤ ဒီး တဃ့ၢ်ဘၣ် မ့ၢ်လၢအသးပှၢ် ဒိၣ်မးလံအဃိန့ၣ်လီၤ. ဖဲတၢ်ဒုးကဲထီၣ်အဆၢကတီၢ် SAC ပယီၤသုးဖိတဂၤ နုာ်လီၤလၢအဟံၣ်ပူၤ, ဘံးအကိာ်ဘိ ဒီး ကဖီၣ် ဆူၣ်မၤတရီတပါအီၤန့ၣ်လီၤ. ဒီၤ ဘ--- အုၣ်အသးဒီးပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဒ်အံၤ,
“တဘျီလၢ်လၢ်လၢ ယဆိကမိၣ်ထီၣ်က့ၤတၢ်ကဲ ထီၣ်သးတခါအံၤန့ၣ် ယပျံၤတၢ်ဒိၣ်မးလီၤ. ဖဲလၢယမ့ဆိကမိၣ်ထီၣ်က့ၤတၢ်ကဲထီၣ်သးအံၤတဘျီလၢ်လၢ်န့ၣ် ယထံၣ်ကမှံအမဲာ် သၣ်ထီဘိလီၤ. (…) ဖဲလၢယပျံၤတၢ်ဒီး ကိးပသူထီၣ်ဖးဒိၣ်အခါ အဝဲဘံးယကိာ်ယူၢ်ဘိဃံးဃံးလီၤ. ယကိာ်ယူၢ်ဘိဆါတီၢ် တုၤခဲအံၤလီၤ... (...) ယတမဲာ်ဆှးလၢယကဘၣ်တဲဖျါထီၣ်တၢ်မၤဆူၣ်မၤဆိးတခါအံၤဘၣ်.”[20]
တၢ်ကဲထီၣ်သးအံၤဝံၤအလီၢ်ခံ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် ကတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ SAC ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်အဂီၢ် တူၢ်ဘၣ်ဝဲလၢတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတအိၣ်ဘၣ် မ့ၢ်လၢ ကီၢ်ပယီၤစံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲလၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤအံၤ တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတအိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. အဝဲဒုးသ့ၣ်ညါဘၣ် လီၢ်က ဝီၤပှၤဖီၣ်စုကဝဲၤပၢၢ်ဆၢတၢ်ကရူၢ် (KNLA ဒီး PDF) သုးတဖၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ကဲထီၣ်အသးအဂ့ၢ်အံၤဘၣ်ဆၣ် KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် SAC သုးဖိတဖၣ်တန့ၢ်ဘၣ်အဃိ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်တီတၢ်တြၢ် မ့တမ့ၢ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲ မၤစၢၤနီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
(ခ) ပှၤမၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတဖၣ်ပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်
စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ KHRG တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ သုးဖီၣ်စုကဝဲၤဖိမ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီး သဝီဖိတဖၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ မၤကမၣ်ဝဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဂ့ၢ်ဝီဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ပူၤဖျဲးထီၣ်ကွံာ်ဒီးတၢ် စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်အိၣ်အါဘျီန့ၣ်လီၤ. ဂ့ၢ်ဝီလၢ KHRG မၤနီၣ်မၤဃါန့ၢ် (၁၉) ခါအကျါ တၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဆူ KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ အိၣ် (၁၄) ခါ, တီၣ်ဖျါထီၣ်ဆူ ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်အိၣ် (၁) ခါ ဒီး မ့မ့ၢ် ဂ့ၢ်ဝီအဂၤ (၄) ခါန့ၣ် တၢ်တတီၣ်ဖျါထီၣ်အီၤ ဆူ လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤအိၣ်နီတဂၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤမ့ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဘၣ်ဆၣ် တၢ်လီၤဃိထံသမံသမိး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဘၣ်လီၢ်ဘၣ်စး မ့တမ့ၢ် ယံာ်ထၢတလၢအဃိ တြီတံၢ်ဃာ်သဝီဖိ ဒီး သူလၢာ်အဝဲသ့ၣ်ဂံၢ်ဘါန့ၣ်လီၤ.
ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ် ကမၤန့ၢ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တၢ်တြီမၤတံာ်တာ်အဝဲသ့ၣ်အိၣ်အါမးန့ၣ်လီၤ. တၢ်တၤ တၢ်အဂၤတခါမ့ၢ် အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်ပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ် မ့ၢ်လၢလီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤသ့ၣ်တဖၣ် တဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဘၣ်, ပှၤထံၣ်ထွဲတၢ်မ့တအိၣ်ဘၣ်န့ၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တအၢၣ်လီၤတၢ်ကမၣ်ဘၣ်, ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဒီးလီၢ်ကဝီၤ ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤမၢဆူၣ်ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ထုးလီၤကွံာ်တၢ်ဂ့ၢ် ဒီး မ့တမ့ၢ်ဘၣ်န့ၣ် လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဆှၢခီတၢ်ဂ့ၢ်ဆူခိၣ်နၢ် လၢတၢ်ဖီခိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.
ပှၤသုးဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ် ပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်-
ဖဲလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါအဆၢကတီၢ် ပှၤသုးဖိလၢအမၤကမၣ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီလၢအဘၣ်ထွဲဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်အိၣ် (၄) ခါအကျါ (၃) ခါန့ၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်မ့ၢ် ပယီၤသုးဖိ (ပၣ်ဃုာ်ဒီးအသုးစကီၤတဂၤ) ဒီး ဂ့ၢ်ဝီအဂၤတခါန့ၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်မ့ၢ် တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်ကီၣ်ကးကရၢ (KNU/KNLA P.C) သုးဖိန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကဲထီၣ်သးအဒိတခါဖဲ ၂၀၀၃ နံၣ်န့ၣ် KNU/KNLA P.C သုးဖိ စီၤသါစိတဂၤအံၤ မၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါ ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိ (၂) ဂၤဘၣ်ဆၣ် တၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်အီၤတအိၣ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢတဘျီ ဖဲလါအ့ဖြ့ၣ် ၂၄ သီ, ၂၀၂၄ နံၣ် က ဘၣ်ဖဲဟါလီၤခီ ၁၁း၀၀ နၣ်ရံၣ်အခါန့ၣ် အဝဲဂုာ်ကျဲးစၢးဒ်သိးကဖီၣ်ဆူၣ် နီၢ်လ--- (သးနံၣ် ၁၆ နံၣ်) လၢကျဲပူၤတၢ်လီၢ်တ တီၤလၢအဘူးဒီး မ---သဝီ, မဲၢ်သဲးကရူၢ်, ကြုၢ်တုကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ဟီၣ်ကဝီၤအပူၤန့ၣ်လီၤ. နီၢ် လ--- ဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးအသးန့ၢ် ဘၣ်ဆၣ် အဝဲဖီၣ်အနုၢ် ဒီး နၢမူဆူၣ်အီၤချုးန့ၣ်လီၤ. နီၢ်လ--- တဲဘၣ်ပှၤဂၤဘၣ်ဃးတၢ်ကဲထီၣ်သး ဒီး အီၤတခါအံၤတဘူၣ်နီ တဂၤဘၣ်. ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၉ သီ, ၂၀၂၃ နံၣ်ကဘၣ်ဖဲ ဂီၤခီ ၁၂း၀၀ နၣ်ရံၣ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ ဖီၣ်ဆူၣ်မၤ တရီတပါဝဲ ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိအဂၤတဂၤလၢအမ့ၢ် နီၢ် မ--- (သးနံၣ် ၁၆ နံၣ်) ဖဲအလဲၤသူအ့ထၢၤနဲၣ်လၢပှၤမၤကမၣ် တၢ်ဟံၣ်ပူၤအဆၢကတီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ် စီၤသါစိအံၤ တဲပျံၤပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် (၂) ဂၤအံၤလၢ အမ့တီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်န့ၣ် ကမၤသံကွံာ် အဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် နီၢ်မ--- သ့ၣ်ညါဝဲလၢအပူၤကွံာ်တလါခံလါန့ၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ မၤတရီ တပါစ့ၢ်ကီး အသကိးမုၣ် နီၢ်လ--- အဃိ ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၁၃ သီ, ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ် နီၢ်မ---အံၤ တီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ ကြုၢ်တု ကီၢ်ဆၣ် KNPF ပၢၤကီၢ်ဝဲဒၢးန့ၣ်လီၤ. နီၢ်န--- လၢအမ့ၢ် လီၢ်ကဝီၤပိာ်မုၣ်ကရၢ (KWO) ပှၤမၤသကိးတၢ်ဖိတဂၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ စီၤသါစိ မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်အဃိ KNPF ပၢၤကီၢ်သုးတဖၣ်ကလဲၤဖီၣ်အီၤအခါ အသုးရ့ၣ်ခိၣ် စၤတံၣ်မၤ ဒီသဒၢအီၤဒ်သိးတၢ်လိာ် ဘၢလိာ်ကွီၢ် အီၤသုတန့ၢ်တဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. “(KNU/KNLA P.C) သုးရ့ၣ်ခိၣ် စၤတံၣ်မၤတဲဝဲလၢ ‘အကဲယပှၤသုးဖိ’ အဃိ KNPF ပၢၤကီၢ်သုးတဖၣ် ဘၣ်က့ၤကဒါန့ၣ်လီၤ. တဲဝဲလၢမ့ၢ်အပှၤ.” ဘၣ်ဆၣ် အတဟံထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလၢတၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်နီတမံၤ ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.[21] ဖဲ လါအီကူး ၂၀၂၄ နံၣ်န့ၣ် KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါလၢ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ လဲၤဃ့ၢ်ထီၣ်ကွံာ်လၢယိၤ ကီၢ်လံအဃိ တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဆူညါတသ့လၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. KWO ပှၤမၤသကိးတၢ်ဖိ မၤစၢၤပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အိၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်က ရၢကရိတၢ်တိစၢၤမၤစၢၤတအိၣ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဒ်န့ၣ်အသိး တၢ်ကဲထီၣ်သးဂ့ၢ်ဝီလၢအဖီခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ပယီၤသုးလၢအမၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဘၣ်ဃး ဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်တဖၣ်မ့ၢ်လၢ KNU ကွီၢ်ဘျီၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီး ကီၢ်ပ ယီၤပဒိၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ အတၢ်ဘျၢသဲစးတၢ်ဒိၣ်စိလၢကဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ်တအိၣ် ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ-
ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်မ့ၢ်ဂုာ်ကျဲးစၢးသပှၢ်ပှၢ် ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်ထဲလဲၣ်ထဲလဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်အိၣ်သးတနီၤန့ၣ် တၢ်တီၣ် ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီအိၣ်ဘၣ်ဆၣ် လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤသ့ၣ်တဖၣ် တဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဘၣ်အမဲာ်ညါ ဆီၣ်သနံးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်တ ဖၣ် လၢကထုးလီၤကွံာ်တၢ်ဂ့ၢ်တခီန့ၣ်လီၤ. အဃိ တၢ်အံၤမ့ၢ်တၢ်တၤတၢ်အဒိၣ်ကတၢၢ်အကျါတခါလၢ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကဲထီၣ်သးအဒိတခါ ဖဲလါအ့ဖြ့ၣ် ၂၃ သီ, ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ် သဝီဖိမီၤခ---တဂၤအံၤ မၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ ဒီး ဂုာ်ကျဲးစၢးဖီၣ်ဆူၣ် နါဝ--- (သးနံၣ် ၁၉ နံၣ်) ဖဲအမံလၢဟံၣ်ပူၤ ဒီး အဖိ (၇) လါဖိတဂၤအံၤအဆၢကတီၢ်ဖဲ ကၠဲးဒိဝ့ၢ်, ကီးတရံးကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ အိၣ်ဟံၣ်ဘူးဒီး နါဝ---, ကဘၣ်ဖဲ ဂီၤခီ ၁း၀၀ နၣ်ရံၣ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ် အဝဲလဲၤနုာ်လီၤလၢနါဝ--- အမံဒၢးဖိပူၤ ဒီး ဂုာ်ကျဲးစၢးဖီၣ်ဆူၣ်ဝဲနါဝ---န့ၣ်လီၤ. နါဝ--- ဂုာ်ထူၣ် ဖျဲးထီၣ် ကွံာ်အသးန့ၢ် မ့ၢ်လၢမီၤခ--- တဲးဘၣ်နါဝ---အဖိဒီး ဖိၣ်သၣ်အံၤဟီၣ်ကိးပသူထီၣ်အဃိ မီၤခ--- ပျံၤလၢပှၤကထံၣ်ချုး န့ၢ်အီၤ ဒီး ဃ့ၢ်ဟးထီၣ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. နါဝ--- ထံၣ်ချုးပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤအမဲာ်သၣ် မ့ၢ်လၢအပာ်ဃာ်ပနဲတၢၣ်လၢအ ဒၢးပူၤဖဲအမံလီၢ်ကပၤအိၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ တုၤလၢမုၢ်ဝါထီၣ်အဆၢကတီၢ် အဝဲလဲၤတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူကဝီၤ ဒ့ခိၣ်အိၣ်န့ၣ်လီၤ. ကဝီၤဒ့ခိၣ်တဂၤအံၤအိၣ်လၢ SAC ပယီၤသုးတၢ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤအဖီလာ်န့ၣ်လီၤ. ကဝီၤဒ့ခိၣ်သံကွၢ်ပှၤမၤကမၣ် တၢ်တဂၤအံၤ ဘၣ်ဃးတၢ်ကဲထီၣ်အသးအဂ့ၢ်ဘၣ်ဆၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တအၢၣ်လီၤအတၢ်ကမၣ်ဘၣ်အဃိ အဝဲတဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ ဆူညါလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဝံၤအလီၢ်ခံ ဖဲလါမ့ၤ ၂ သီ, ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ် ကဝီၤဒ့ခိၣ်တဂၤအံၤ စံးဘၣ်နါဝ--- ဒီး အဟံၣ်ဖိဃီဖိလၢ က ထုးလီၤကွံာ်တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲတထုးလီၤကွံာ်တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ် ဒီး ဃ့ထီၣ်ကဝီၤဒ့ခိၣ်လၢ ကဆှၢခီန့ၢ်အီၤတၢ်ဂ့ၢ်ဆူ KNU စံၣ်ညီၣ် ပီတ့ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ကဝီၤဒ့ခိၣ်တတူၢ်လိာ်အတၢ်ဃ့ထီၣ်အံၤဘၣ်အမဲာ်ညါ ဆီၣ်သနံးအီၤလၢကဆှၢ ခီတၢ်ဂ့ၢ်အံၤဆူ သုးခိးကီၢ်ဆၢ (BGF) အိၣ်န့ၣ်လီၤ. ကဝီၤဒ့ခိၣ်တဲပျံၤစ့ၢ်ကီးနါဝ--- လၢ အမ့တဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢလံာ်တၢ်ဆှၢ ခီဂ့ၢ်ဝီဆူ BGF အိၣ်ဘၣ်န့ၣ် အကဘၣ်ဟ့ၣ်ဃၣ်ကွံာ်တၢ်ဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲတူၢ်ဘၣ်လၢတၢ်မၢဆူၣ်အီၤဘၣ်ဆၣ် မၤဝဲတဘၣ်ဘၣ် အဃိ ဘၣ်ဆဲးလီၤအစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢလံာ်တၢ်ဆှၢခီဂ့ၢ်ဝီဆူ BGF အိၣ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်အနံၤန့ၣ် တၢ်တဃဲၣ်လီၤဘှါလီၤဘၣ်ဒံးဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤဘၣ် မ့ၢ်လၢ BGF တဟံးထီၣ်ဘၣ်ဂ့ၢ်ဝီနီတမံၤဒံးဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.[22]
တၢ်ကဲထီၣ်သးအဂၤတခါဖဲ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၆ သီ, ၂၀၂၁ နံၣ်န့ၣ် စ--- လၢအမ့ၢ်ကၠိကမံးတံာ်ဖိတဂၤအံၤ မၤတရီတပါ သွံၣ် ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါ နီၢ်ရ--- (သးနံၣ် ၁၅ နံၣ်)တဂၤအံၤဖဲ တ--- သဝီ, နိၣ်တီၤပျၢ်ကရူၢ်, နိၣ်တကီကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ် ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးဖဲ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဒီး အသကိး (၂) ဂၤအံၤ ကၠိပျၢ်အဆၢကတီၢ် လဲၤကျီစၢၤ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤသဲးသၣ်လၢအဟံၣ် ဒ်သိးကန့ၢ်ဘၣ်ကိၣ်ပှ့ၤတဆံးတက့ၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးတနံၤဝံၤအလီၢ် ခံ နီၢ်ရ--- တဲဘၣ်အမိဝံၤ ဒီး တဲဘၣ်အသရၣ်မုၣ် (၂) ဂၤဘၣ်ဃး တၢ်ကဲထီၣ်သးဒီးအီၤအဂ့ၢ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢ လိာ်ကွီၢ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိတအိၣ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲလါယူၤ ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ် တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တခါအံၤဆူ KHRGအိၣ်လၢ ပှၤမၤကမၣ်တၢ် စ--- တဂၤအံၤ အိၣ်ဘှံးကွံာ်လၢကၠိကမံးတံာ်အမူဒါပူၤ မ့ၢ်လၢအကဲကၠိကမံးတံာ်သးနံၣ်ကတၢၢ် ပှဲၤထီၣ် (၃) နံၣ်လံ အဃိန့ၣ်လီၤ. တၢ်မ့ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တခါအံၤဆူ ကၠိပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအိၣ်တဖှံၣ်တဝာ်ဘၣ်ဆၣ် စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ် ကမီၤ တဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဃိထံတၢ်ဂ့ၢ်နီတဂၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အဟံၣ်ဖိဃီဖိကလဲၤထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူညါအဂီၢ် တၢ်နာ်န့ၢ်လီၤသးတအိၣ်ဘၣ် မ့ၢ်လၢပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ စံးသ့ကတိၤဘၣ်ဒိၣ်မးအဃိ ဘၣ်ယိၣ်ဝဲလၢ အလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ လၢကွီၢ်ဘျီၣ်ပူၤတန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အဟံၣ်ဖိဃီဖိနာ်ဝဲလၢ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဂၤအံၤ တ အၢၣ်လီၤအတၢ်ကမၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.[23]
(ဂ) တၢ်အီၣ်လိးဘှီဘၣ်မၤဂ့ၤက့ၤတၢ် ဒီး ကျိၣ်စ့တၢ်ဂ့ၢ်ကီအိၣ်လၢ ကလဲၤထီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်ဂီၢ်
ကျိၣ်စ့ မ့ၢ်ဂံၢ်ခီၣ်ထံးတၢ်အရ့ဒိၣ်တခါလၢ ပှၤတူၢ်ဘၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါလၢအအိၣ်မူဒံးသ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဂ့ၢ်ဂီၢ်အူဆူၣ်ချ့တၢ် ကူဆါယါဘျါ, လဲၤတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤအိၣ် ဒီး လဲၤထီၣ်ကွီၢ်ဒ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်မုၢ်နံၤမုၢ်သီအသိးကန့ၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကျိၣ်စ့ မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ်တခါလၢသဝီဖိအါဂၤအဂီၢ် ဒီး သဝီဖိတနီၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ကလဲၤထီၣ်ကွီၢ်လၢတၢ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် ဒီတကတီၢ်ညါအဂီၢ်တန့ၢ်ဘၣ် မ့ၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဒီးကျိၣ်စ့တၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢ ကဘၣ်ဟ့ၣ်တၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤလီၤဘူးလဲ ဒီး ကွီၢ်ဘျီၣ် ဘူးလဲသ့ၣ်တဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲကဲထီၣ်သးဝံၤအလီၢ်ခံ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အဟံၣ်ဖိဃီဖိတနီၤပာ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ KHRG အအိၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ်တဒိးန့ၢ်ဘၣ်ကသံၣ်ကသီတၢ်ကူဆါယါဘျါလၢပှဲၤဘၣ် မ့ၢ်လၢအကျိၣ်စ့တၢ်ဂ့ၢ်ကီအိၣ် အဃိန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢကျိၣ်စ့ မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ်တခါလၢသဝီဖိဂီၢ်အဃိ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိတနီၤ ထံၣ်တၢ်အီၣ်လိး လၢတၢ်ဘှီဘၣ်မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤတၢ်အဂီၢ်အံၤဒ်အမ့ၢ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အသိးန့ၣ်လီၤ.
ပှၤတူၢ်ဘၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါ ဖိသၣ်မုၣ်ဖိ (၄) နံၣ်တဂၤအမိ နီၢ်ဖ--- လၢအအိၣ်ဖဲ ထ--- သဝီ, ထီဝၣ်လီၤကရူၢ်, ကီးတရံးကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ် ပူၤတဂၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒ်အံၤ,
“ပကလဲၤဆူညါ (လၢကီၢ်ဆၣ်ရူ) အဂီၢ် ပ(ကျိၣ်စ့)ဂံၢ်ဘါတအိၣ်ဘၣ်. (...) ပမ့လဲၤ ဆူညါန့ၣ် ပကဘၣ်ငါသိလ့ၣ် ဒီး ပှ့ၤအီၣ်ပှ့ၤအီတၢ်အိၣ် (မ့ၢ်လၢတၢ်ဒ့ၣ်စၢၤယံၤအဃိ). ပကဘၣ်ဟ့ၣ်တၢ်လၢာ်ဘူၣ်လၢာ်စ့ သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ ပစ့တအိၣ်ဘၣ်. (ပှၤမၤကမၣ်တၢ်)အမိပါတဲစ့ၢ်ကီးပှၤလၢ တဘၣ်မၤထီထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်လၢၤဘၣ် ဒီး မၤကတၢၢ် ကွံာ်အီၤဖဲကရူၢ်ပတီၢ်.”
န့ၣ်လီၤ.
ပှၤတူၢ်ဘၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါ ဖိသၣ်မုၣ်ဖိ (၄) နံၣ်အဂၤတဂၤအမိ ည--- လၢအအိၣ်ဖဲ ယ--- သဝီ, နီၤတခိၤကရူၢ်, နိၣ်တကီကီၢ် ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ပူၤတဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်တူၢ်ဘၣ်ဒ်အံၤ,
“အခဲအံၤ ယကဘၣ်တဲဖျါထီၣ် ယတၢ်တူၢ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒ် လဲၣ်န့ၣ် တဲတဘၣ်ဘၣ်. ယသးတမုာ်ဘၣ်. တၢ်ကဲထီၣ်သးဒီးယဖိမုၣ်အဆၢကတီၢ် ယ(ကျိၣ်စ့)တအိၣ်ဘၣ်အဃိ ယမၤတၢ်တ ဘၣ်နီတမံၤဘၣ်. ယဘူးကပျုၢ်ဘၣ်မးယသးလီၤ. တဘျီတခီၣ်န့ၣ် ယတဲတၢ်တဂၤ ဒီးဟီၣ်. ယမ့ကွၢ်ယဖိမုၣ်န့ၣ် ယသးတ မုာ်ဘၣ်. (...) ယဘၣ်ဂုာ်လိာ်လၢကအီၣ်ဘၣ်အဂီၢ်သပှၢ်တၢၢ်ညါအဃိ ယတလဲၤဆှၢဘၣ်အီၤလၢတၢ်ဆါဟံၣ်ဒံးဘၣ်.”
ပှၤတူၢ် ဘၣ်တၢ်အပါ ပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ, “ပဘၣ်သးလၢ ပှၤကဟံးထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဒ်သဲစးတၢ်ဘျၢအိၣ်အသိး. ယဘၣ်သးစ့ၢ်ကီး စ့အီၣ် လိးလၢယဖိကသံၣ်ကသီ ဒီး အခါဆူညါဂီၢ်. တၢ်အံၤတမ့ၢ်ယသးလီသးကွံကျိၣ်စ့ဃိဘၣ်. (...) အခဲအံၤန့ၣ် ပမၤသးခုအသး. ပဘၣ်ယိၣ်လၢအသးကအုးဘၣ်ဖုး. ပဘၣ်သးလၢ အကအီၣ်ဘၣ်တၢ်လၢအဘၣ်သးအီၣ် ဒီး အိၣ်ဒ်အဘၣ်သးအိၣ်အသိး. ပမ့ၢ် ဒၣ်ပှၤမၤအီၣ်တၢ်လၢတနံၤဂီၢ်တနံၤဂီၢ်အဃိ ယဘၣ်ယိၣ်လၢယမၤန့ၢ်အီၤတန့ၢ်လၢၤဘၣ်.”န့ၣ်လီၤ.
(ဃ) ပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်အံၣ်ထံၣ်ဆံးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်
အါစုအါဘျီ ပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်အံၣ်ထံၣ်ဆံး ဒီး လုၢ်လၢ်တၢ်နီၤဖးတၢ်အဒူၣ်အဆၢတၢ်ထံၣ်သံသ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ် တြီတံၢ်ဃာ်ပှၤတူၢ် ဘၣ်တၢ် ဒီး အဟံၣ်ဖီဃီဖိသ့ၣ်တဖၣ်လၢကတီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. KHRG မၤနီၣ်မၤဃါန့ၢ်တၢ်ကဲထီၣ်သး (၂) ဂ့ၢ်ဝီလၢ အဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်အီၤ ဖဲလၢပှၤလဲၤဆှၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဆူ တၢ်ကူဆါယါဘျါလီၢ်အခါန့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤကသံၣ်သရၣ်မုၣ်လၢ အအိၣ်ဖဲ ယ---သဝီ, နီၤတခိၤကရူၢ်, နိၣ်တကီကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဂၤ ကူဆါယါဘျါဘၣ် ပှၤတူၢ်ဘၣ် တၢ်ဖိသၣ်(၄) နံၣ်ဖိတဂၤ အုၣ်အသးဒီးပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ KHRG အိၣ်ဒ်အံၤ “တၢ်ကဲထီၣ်သး (ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၁၀ သီ, ၂၀၂၄ နံၣ်) (၂) သီဝံၤ ဘၣ်ဖဲဖိသၣ်မုၣ်ဖိအံၤတၢ်ကိၢ်ထီၣ်ဒိၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ် (ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်မိပါ)ဟဲဆှၢအီၤလၢယအိၣ် လၢမုၢ်နၤ ခီအဆၢကတီၢ် ကဘၣ်လၢ ၁၀း၀၀ နၣ်ရံၣ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်အဝဲသ့ၣ်မဲာ်ဆှးအဃိ ဟဲဒုးကွၢ်ယၤ (အဖိမုၣ်) တဘူၣ်ဘၣ်.” ဝံၤအလီၢ်ခံ ကသံၣ်သရၣ်မုၣ်တဂၤအံၤ တီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤ ဒံၣ်မိၣ်ခြဲၣ်ထ့ၣ်ကညီ တၢ်ဘၣ်ဘျုးဘၣ်ဖှိၣ်သုးမုၣ်ဒိၣ် (DKBA) အအိၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကဲထီၣ်သးအဂၤတခါ ဘၣ်ဃး အူအအ--- (၄၅ နံၣ်) မၤကမၣ် ဟံၣ်ဃီတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကး ဒီးသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ ဖးယံာ်ဖးထၢ ဖဲရှ---သဝီ, ကမၤရဲၣ်ကၠံကရူၢ်, ကြုၢ်တုကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. အူအအ---, အမါ ဒီး အဖိ (၆) ဂၤအိၣ်ထူလံၤလၢ အ့ၤယၤဝဒံၤကီၢ်ခီ ဒီး ဟဲဃုဖံးဃုမၤတၢ်လၢအဟံၣ်ဖိဃီဖိတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူအဂီၢ်ဖဲ ရှ--- သဝီအံၤန့ၣ်လီၤ. အူအအ--- မ့ၢ်ပှၤလၢတဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဟံၣ်ဖိဃီဖိတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူဘၣ်အမဲာ်ညါ မ့ၢ်ပှၤလၢအသူတၢ် မူၤတၢ်ဘှီး, အီၣ်ဟုၣ်အမါစ့ဒီးလဲၤဂဲၤတၢ်တၤကျိၣ်တၤစ့, မၤပယွဲအဖိဒီးအမါလၢနီၢ်ခိဒီးလၢနီၢ်သး, ဒီး တၢ်မၤပယွဲအါဘျီအကျါ အဝဲမၤကၢ်အမါစုန့ၣ်လီၤ. အူအအ--- ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါစ့ၢ်ကီးအဖိမုၣ် မၣ်အဘ--- (၁၄ နံၣ်)တဘျုးလၢအဘျီညါန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်ဟဲဖျါထီၣ်ဖဲလၢ အဖိသဒါထံၣ်ထွဲတၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်ကဲထီၣ်သးအကျါတဘျီ ကဘၣ်ဖဲ လါယူၤလံ ၂၀၂၄ နံၣ်အဆၢကတီၢ် ဒီး မၣ်အဘ---- အဟၢဖၢဆါ မ့ၢ်လၢအပါဖီၣ်ဆူၣ်အီၤအဘျီအါတလၢအဃိန့ၣ်လီၤ. အဃိ မၣ်အဘ---အမိလဲၤဆှၢအီၤဆူ အရှ---တၢ်ဟ့ၣ်ကသံၣ်ဒၢး ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကူဆါယါဘျါအဂီၢ်ဖဲ ကမးရဲၣ်ကရူၢ်, ကြုၢ်တုကီၢ်ဆၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. ကသံၣ်သရၣ်မၤကွၢ်အီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ဖိသၣ်မုၣ်ဖိအံၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးခီဖျိတၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါအဃိ ဒီး တီၣ်ဖျါ ထီၣ်က့ၤဂ့ၢ်ဝီဆူပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤအအိၣ်ဖဲ လါယူၤလံ ၂၀၂၄ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အမိ ဒီၤအဆ--- (၅၀ နံၣ်) အုၣ်အသး ဒီးပာ်ဖျါ ထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဒ်အံၤ, “(ယဖိမုၣ်) ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ (တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါအံၤ)လၢအပူၤကွံာ်(၂၀၂၃) နံၣ်အခါလံ. (အူအအ-- မၤပျံၤမၤဖုးပှၤလၢ) ကမၤသံပှၤထီဘိလီၤ. အဝဲမၤပယွဲအဖိတဖၣ်အံၤ ဒီး အဖိမ့တဲဆၢအီၤန့ၣ် (မၤပျံၤလၢ) ကမၤသံ ဝဲ. အဃိ ယဖိတဲဘၣ်ယၤ (တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါအံၤ)တဘူၣ်ဘၣ်. ယဖိသဒါတဲဘၣ်ယၤတၢ်ကဲထီၣ်သးမၣ်... ယသ့ၣ်ညါ. (...) ဖဲပအိၣ်အလီၢ်န့ၣ် ပှၤတအိၣ်ဘူးဘၣ် ဒီး ပှၤပိာ်ခွါတအိၣ်နီတဂၤဘၣ်အဃိ ပပျံၤလၢအကမၤသံပှၤ. ပအိၣ်ဘူးဒီးသီခါဖၠၢ်, သီခါအိၣ် ဘၣ်ဆၣ် ပကိးပသူဖးဒိၣ်တဘူၣ်ဘၣ်. တုၤလၢမုၢ်ဝါထီၣ်တဘျီ ယတဲလံၣ်အီၤလၢ ကလဲၤသူၣ်ဘုဖဲအံၤ (KNU ကီၢ်ဆၣ်ရူတၢ်လီၢ်) ဒီး ယဟဲပာ်ဖျါတၢ်ဂ့ၢ်. (...) ယကပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်လၢပသဝီသးပှၢ်အိၣ်န့ၣ် ယဖိခွါဒိၣ်မဲာ်ဆှး ဒီး အဝဲမၤဆါပယွဲပှၤ တဘျုးဘျီလံအဃိ ယဟဲခူသူၣ်ဖဲအံၤ ဒီး ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်လၢ (သုးဖီၣ်စုကဝဲၤ)ကရၢအိၣ်.”န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ် ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ ကြုၢ်တုကီၢ်ဆၣ် KNU ခိၣ်နၢ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤအိၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ လီၢ်ကဝီၤ KNPF ပၢၤကီၢ်သုးသ့ၣ်တဖၣ် ရဲၣ်ကျဲၤ လဲၤဖီၣ်ဒုးဃာ်ကွံာ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤန့ၣ်လီၤ. (ဖဲလါအီကူး ၂၀၂၄ နံၣ်န့ၣ်) တၢ်လိာ်ဘၢလိာ် ကွီၢ်အီၤလၢကွီၢ်ဘျီၣ်ပူၤတဝံၤ ဒံးဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပှၤတဝၢတၢ်ထံၣ်အံၣ်ထံၣ်ဆံး ဒီး ပျံၤတၢ်မၤကၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဖးဒိၣ်တခါလၢ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်, လီၤဆီဒၣ်တၢ် ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ် ဒီး အဟံၣ်ဖိဃီဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ် (၄) နံၣ်ဖိတဂၤအမိၢ် နီၢ်ဖ--- လၢအအိၣ်ဖဲ ထ--- သဝီ, ထီဝၣ်လီၤကရူၢ်, ကီးတရံးကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်တူၢ်ဘၣ်ဒ်အံၤ, “ပဘၣ်ဆိကမိၣ်န့ၢ်တၢ်လၢ အတၢ်ဒိၣ်ထီၣ်(ခါဆူညါ ဒီး အသူးသ့ၣ်လၤကပီၤ)အဂီၢ်. (...) ပဘၣ်ယိၣ်လၢ (ပှၤကမၤကၣ်က့ၤအီၤဘၣ်ဖုး). အဝဲသ့ၣ်မ့ဒိၣ်ထီၣ် န့ၣ် (ပှၤမၤကမၣ်တၢ်)ပိာ်ခွါဖိတဂၤအံၤ ကသးဟ့ဘၣ်ဖုးအီၤ. (...) ယဆိကမိၣ်လၢ ပကမၤကတၢၢ်ကွံာ်တၢ်ဂ့ၢ်ဖဲ (သဝီပတီၢ်)အံၤ ခီဖျိလၢပအိၣ်ဘူးလိာ်သး ဒီး မ့ၢ်ဒၣ်ပဘူးပတံၢ်လၢသဝီပူၤအဃိ ပတလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်လိာ်သးဘၣ်. အဃိ ယဆိကမိၣ်လၢကမၤ ကတၢၢ်ကွံာ်တၢ်ဂ့ၢ်ဖဲအံၤ လၢကမၤန့ၢ်က့ၤယဖိမုၣ်အသူးသ့ၣ်လၤကပီၤ ဒီး ကသံၣ်ပှ့ၤကသီပှ့ၤ (စ့အီၣ်လိးလၢတၢ်ပူၤလီၢ်အဂီၢ်).”
ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ် မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤတရီတပါဝံၤအလီၢ်ခံ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တနီၤကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီ လၢ ကအိၣ်လၢပှၤတဝၢပူၤ မ့တမ့ၢ် ထီၣ်ကၠိမၤလိမၤဒိးတၢ်ဆူညါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲကၠိကမံးတံာ်ဖိ (၅၀ နံၣ်) တဂၤ မၤတရီတပါ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါထီဒါကၠိဖိမုၣ် (၁၅ နံၣ်)တဂၤ ဖဲ တ---သဝီ, နိၣ်တီၤပျၢ်ကရူၢ်, နိၣ်တကီကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ဝံၤအလီၢ်ခံ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ကီတၢ်ခဲတဖၣ်လၢကက့ၤထီၣ်ကဒါကၠိအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိတဂၤအံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်တူၢ်ဘၣ်ဒ်အံၤ, “အနီၢ်ကီၢ်ကီၢ်န့ၣ် ပဘၣ်သးမၤလိတၢ်ဒံး. ဘၣ်ဆၣ်ယမၤလိတၢ်ဖဲအံၤတဘူၣ်လၢၤဘၣ်. ယအိၣ် လၢယသကိးအကျါ ယမဲာ်ဆှး. တၢ်ဒ်အံၤန့ၣ် ယတဘၣ်သးလၢအဘၣ်ယသကိးဘၣ်.” ဖဲ ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ် ဖိသၣ်မုၣ်ဖိအမိ ပာ်ဖျါ ထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲဒ်အံၤ,
“ယဖိမုၣ်ဘၣ်သးဟဲက့ၤပိာ်ယခံ ဘၣ်ဆၣ် ယဘၣ်ယိၣ်လၢတၢ်ကစီၣ်ကဟူအါထီၣ်အဃိ ပမၢအအိၣ်ဆိပာ် ဖဲန့ၣ် (လၢကၠိဟံၣ်ဒွဲ). တနံၣ်အံၤ ယကမၢအအိၣ်ကတၢၢ်ကၠိဖဲန့ၣ်. လၢခံတနံၣ်မၣ် ယကထုးထီၣ်ကွံာ်အီၤလၢကၠိ. အဝဲကမဲာ်ဆှး ဒီးအသကိးလီၤတံၢ်လံ. အနီၢ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲ ဒီး အသကိးတဖၣ် တဲန့ၢ်အီၤလၢ ကထီၣ်ကတၢၢ်ကၠိ. ယဘၣ်သးလၢ ခါဆူညါတၢ်ဒ် အံၤသုတကဲထီၣ်သးဒီးယဖိမုၣ်လၢၤတဂ့ၤ ဒီး အဝဲကမၤလိဘၣ်က့ၤတၢ်ဘျ့ဘျ့ဆှီဆှီ.”
န့ၣ်လီၤ.
(င) တၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဘၣ်ဃး သဲစးတၢ်ဘျၢ ဒီး တၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီကျိၤကျဲစှၤ
တၢ်ဂ့ၢ်ကီအဂၤတခါလၢ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါ နၢ်ပၢၢ်ဘၣ်ဃး သဲစးတၢ်ဘျၢလၢအတြီတံၢ်ဃာ် သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ ဒီး တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီကျိၤကျဲလၢတၢ်လိာ်ဘၢလိာ် ကွီၢ်ဂီၢ်အိၣ်စှၤဒံးအဃိန့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိ (CBOs) ဒ်အမ့ၢ် ကညီတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသဲစးဝဲၤလီၢ် (KLAC) သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ လီၤဟ့ၣ်သဲစးတၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဆူလီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢပူၤအိၣ် ဘၣ်ဆၣ် တၢ်လီၢ်အိၣ်ဒံးဝဲအါတီၤလၢတဒိးန့ၢ်ဘၣ် သဲစးတၢ်မၤလိနီတဘျီဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဂၤ စံးဘၣ် KHRG လၢ အဝဲတဒိးန့ၢ်ဘၣ်သဲစးတၢ်ဟ့ၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဘၣ်အဃိ အဝဲကမၤန့ၢ်တၢ်တီတၢ် တြၢ်အဂီၢ် မ့ၢ်တၢ်ကီခဲလၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၁ နံၣ်န့ၣ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအမ့ၢ် လီၢ်ကဝီၤတၢ်တိစၢၤမၤစၢၤတၢ် ကရၢကရိပှၤမၤသကိးတၢ်ဖိတဂၤ မၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဘၣ်ဆၣ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အနီၢ်ကစၢ်တလဲၤတီၣ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ KNU ခိၣ်နၢ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤအအိၣ်ဘၣ် ဒီး ပာ်ဘံၣ်ပာ်ဘၢဃာ်တၢ်ဂ့ၢ်တုၤလၢ လါမးရှး ၂၀၂၄ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ် တၢ်အနီၢ်ကစၢ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒ်အံၤ,
“ပမ့ကွၢ်န့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သး(တၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်စဲးခံ)ဒ်အံၤန့ၣ် ပဝဲပိာ်မုၣ်တဖၣ် ပတၢ် (သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဘၣ်ဃးသဲစးတၢ်ဘျၢ) ဂံၢ်စၢ်အဃိ. ပတဒိးန့ၢ်ဘၣ်သဲစးတၢ်မၤလိဘၣ်. ဆၢကတီၢ်ဖဲန့ၣ် ပဘၣ်လဲၤ (တီၣ်ထီၣ်တၢ် ဂ့ၢ်ဆူကွီၢ်ဘျီၣ်)အကျိၤအကျဲဒ်လဲၣ်န့ၣ် ပတသ့ၣ်ညါဒံးဘၣ်.”
၃.၂. ဂ့ၢ်ဝီလၢတၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်ဆူ KNU အိၣ်ဒီးဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ဆၢတဲာ်တဖၣ်
ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး ဒီး စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤအပူၤမ့ၢ်အိၣ်ဘၣ်ဆၣ် လီၢ်ကဝီၤ KNU တၢ်တီခိၣ်ရိၢ်မဲဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့ ဃုာ်ဒီးစံၣ်ညီၣ်ပီတ့ဝဲၤကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဟူးဂဲၤလၢအဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၢ်ဒံးဆူညါကွ့ၢ်ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ဂ့ၢ်ဝီကဲထီၣ်သးလၢ KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ် တနီၤအကျါ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်လၢ KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ပူၤလံဘၣ်ဆၣ် ဂ့ၢ်ဝီလၢအဘၣ်တၢ်ဟံးထီၣ်အီၤဂ့ၢ်ဝီအဖၢမုၢ်အိၣ်ဒံးဝဲအါမးန့ၣ်လီၤ. ဂ့ၢ်ဝီ (၁၃) ခါလၢတၢ်တီၣ် ဖျါထီၣ်အီၤဆူ KNU အိၣ်အကျါ တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ, ဖီၣ်ဒုးဃာ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ် ဒီး ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အီၣ်လိးဝံၤဒၣ်ထဲ (၄) ခါန့ၣ်လီၤ.
အဒိ ဖဲလါအ့ဖြ့ၣ် ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ် (၄) ဂၤမၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါ ဒီး မၤသံကွံာ်ဖိသၣ် (၂) ဂၤဖဲ အဂ---သဝီ, ကွံက ဆီကၠံၣ်ကရူၢ်, ဝီၢ်ရ့ၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤအဃိ KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကွီၢ်ဘျီၣ် စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်ကွံာ်ပှၤမၤကမၣ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ. ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိ (၂) ဂၤအံၤလီၤမၢ်တသီဝံၤ လၢခံတသီဖဲ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၅ သီ, ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ် ပှၤထံၣ် က့ၤအစိၣ် အိၣ်ပှဲၤဒီးတၢ်ပူၤလီၢ် တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးသ့ၣ်တဖၣ်လၢအလိၤ ဖဲတၢ်လီၢ်တတီၤလၢအယံၤဒီးသဝီကအိၣ် တမံးလး ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ် ဃုာ်ဒီးဒူသဝီဘံၣ်ဘၢ, သးပှၢ်, KNPFပၢၤကီၢ်, KNLAသုး ဒီး ကညီဆူၣ်ချ့မၤစၢၤဝဲၤကျိၤ (KDHW) ဒီး ကီၢ်ပယီၤဆူၣ်ချ့ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ကရၢ (BMA) ဆူၣ်ချ့ပှၤမၤတၢ်ဖိတဖၣ် မၤကွၢ်ဖိသၣ်မုၣ် (၂) ဂၤအံၤအစိၣ်ဝံၤ အဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲလၢ တချုးလၢပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ် မၤသံအဝဲသ့ၣ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ ဒီး မၤဆါပယွဲအဝဲသ့ၣ်ရၢၢ် ရၢၢ်စၢၢ်စၢၢ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢ ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဟံၣ်ဖိဃီဖိ, သဝီဖိ, လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်, KNPFပၢၤကီၢ် ဒီး KNLAသုးဒ့ (၂) သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖှိၣ်မၤစၢၤအဃိ ဖဲ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၆ သီ, ၂၀၂၂ နံၣ်အနံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ဃုပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိ (၄) ဂၤအံၤဘၣ် ဒီး အၢၣ်လီၤ အတၢ်ကမၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ် (၄) ဂၤအံၤမ့ၢ် စီၤမီၤခၠံၣ်စိ, စီၤစိဝ့သါ, စီၤအဲၣ်ဒိၣ်ထူ ဒီး စီၤဖါအဲၣ်တံ (ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် အဖါတံၢ်)အိၣ်လၢသဝီတဖျၢၣ်ဃီအပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဖၣ်အၢၣ်လီၤဝဲလၢ တချုးလၢတၢ်မၤပယွဲကဲထီၣ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ရဲၣ်ကျဲၤဆိပာ်တၢ်တနွံ ဒီး ကွဲန့ၢ်လွဲန့ၢ်ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် (၂) ဂၤအံၤလၢကလဲၤပိာ်အဝဲသ့ၣ်အခံဆူ တၢ်ကဲထီၣ်သးလီၢ်လၢ အဝဲသ့ၣ်အကျါ (၃) ဂၤဖီၣ်တံၢ်, မၤဆါပယွဲ ဒီး ဖီၣ်ဆူၣ်ဖိသၣ်မုၣ်ဖိအလီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အတံတဖီၣ်ဆူၣ်အဝဲသ့ၣ် ဘၣ်. ဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ်မၤသံကွံာ်ဖိသၣ်မုၣ်ဖိ (၂) ဂၤအံၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၈ သီ, ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ် ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ် KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကွီၢ်ဘျီၣ် စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်ကွံာ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤစုၤစုၤအတၢ်ကမၣ်ဒၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. စီၤအဲၣ်ဒိၣ်ထူ ဘၣ်မၤတၢ်မၤ ဃၢ ဒီး လီၤဃိာ် ပူၤ (၁၀) နံၣ်, စီၤစိဝ့သါ ဘၣ်မၤတၢ်မၤဃၢ ဒီး လီၤဃိာ် ပူၤ (၁၇) နံၣ် ဒီး အဝဲ(၂) ဂၤဘၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်သံန့ၣ် လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ် (၂) ဂၤအံၤ မ့ၢ်တၢ်မၤသံအီၤလံဧါ တမၤသံအီၤဒံးဘၣ်ဧါန့ၣ် KHRG တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤနီတမံၤဒံး ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.[24]
တၢ်ကဲထီၣ်သးဘၣ်ဃးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ် ကွီၢ်ဘျီၣ်တၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီအဂၤတခါ လၢအကဲထီၣ်သးဖဲ လါအီးကထိဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ် ပှၤဖုပှၢ် စီၤအက--- (၄၈ နံၣ်)တဂၤအံၤ ဖီၣ်ဆူၣ်ဖိသၣ်မုၣ်ဖိ (၁၃ နံၣ်) လၢအမ့ၢ်ပှၤခိၣ်နူာ်ဖၢစၢ်ဖိတဂၤအံၤ တဘျုး ဘျီဖဲ အက---သဝီ, ဝီၢ်ရ့ၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးယံာ် (၂) လါဝံၤအလီၢ်ခံ ဖဲလါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၂ သီ, ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အနီၢ်ကစၢ် လဲၤပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဆူ သဝီသးပှၢ်အိၣ် မ့ၢ်လၢအတူၢ်ဘၣ်ဝဲလၢ သဝီသးပှၢ်အံၤ မ့ၢ်ပှၤ လၢအဘူးဒီးအီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးဒီးအီၤဖဲ အမိအပါလဲၤကျီဝၣ်လၢပှၢ်ပူၤတအိၣ်လၢဟံၣ်ဘၣ်အခါန့ၣ်လီၤ. ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ် ဒီး အမိပါတအိၣ်လၢသဝီပူၤဘၣ် မ့ၢ်လၢ SAC ပယီၤသုးကလၢၤအိၣ်ဘူးဒီးအဟံၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်လၢကျီးပူၤ လၢအတၢ် ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဒီး ဟံၣ်ဖိဃီဖိတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်တၢ်ဂ့ၢ်တခါ အံၤဝံၤလံန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၇ သီ, ၂၀၂၄ နံၣ်န့ၣ်, KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါလၢ တၢ်လဲၤဖီၣ်ကွံာ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ် တဂၤအံၤဝံၤ အဘၣ်လီၤလၢဃိာ်ပူၤတစိၤသး (၂၀) နံၣ်ဒီး ဟ့ၣ်စ့အီၣ်လိး (၁၅) ကလီၢ်လၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဂၤအံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကဲထီၣ်သးအဂၤတခါလၢ KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ဝံၤအံၤမ့ၢ်ဝဲ ဖဲလါအ့ဖြ့ၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ် စီၤ အန--- (၆၀ နံၣ်) ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိသးနံၣ် (၁၂) နံၣ် (၂) ဂၤ (၂) ဘျီဖဲ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် လီၤ. ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ အိၣ်သဝီတဖျၢၣ်ဃီ အိၣ်ဟံၣ်ဘူးဒီးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဖဲ အဝ---သဝီ, ဝ့သလွဲၢ်ကရူၢ်, ကြုၢ်တုကီၢ် ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢတဘျီဖဲ ပှၤမၤကမၣ်တၢ် စီၤ အန--- အဟံၣ်ပူၤ မ့ၢ်လၢအဝဲဟ့ၣ် ဒုးအီ ဖိသၣ်မုၣ်ဖိ (၂) ဂၤအံၤ တၢ်ထံတခါဝံၤ အဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ဝဲလၢ အကိာ်ယုၢ်ဆါ, ခိၣ်မူၤထီၣ် ဒီး ခိၣ်သၣ်ဃံဆါထီၣ်တဘျီဃီ အဝဲဖီၣ်ဆူၣ်ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိ (၂) ဂၤအံၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးတဘျုးသီဝံၤအလီၢ်ခံ စီၤအန--- ဖီၣ်ဆူၣ်ကဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိ (၂) ဂၤအံၤအကျါတဂၤ ဖဲအလဲၤပျၢ်လီၤကျီၢ်လၢသဝီချၢကျီၢ်အီၣ်ဆၣ်လီၢ်ဝံၤအခါန့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤဆူ KNU ခိၣ်နၢ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤအအိၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ KNPF ပၢၤကီၢ်သုးတဖၣ် လဲၤဖီၣ်ကွံာ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲ KNU ဒူပျာ် ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ် စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ခိၣ်နၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီအခါ KWO ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် (၂) ဂၤအံၤလၢအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဒီး နီၢ်သးတၢ် ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.[25] ဖဲလါယနူၤအါရံၤ ၁၆ သီ, ၂၀၂၄ နံၣ်န့ၣ် တၢ်ပာ်ဂၢၢ်ပာ်ကျၢၤအီၤသ့လၢ အမ့ၢ်ပှၤမၤက မၣ်တၢ်နီၢ်ကီၢ်အဃိ ဒီး တၢ်ဟ့ၣ်အီၤတၢ်ကမၣ်လၢ တၢ်စံၣ်ညီၣ်သံန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤမၤကမၣ်တၢ်တဂၤအံၤ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်သး ကညီၤလၢ KNU ကီၢ်ခိၣ်အိၣ်အဃိ တၢ်စံၣ်ညီၣ်သံအံၤဘၣ်တၢ်ဆီတလဲက့ၤအီၤလၢ တၢ်လီၤဃိာ်ပူၤတစိၤသးန့ၣ်လီၤ.
၃.၃. သဝီဖိတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လၢတၢ်ဒီသဒၢ ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ကပူၤဖျဲးဒီး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဂီၢ်
လၢအပူၤကွံာ်နံၣ်တဖၣ်အနံၣ် ဖဲလၢသုးသ့ၣ်တဖၣ်ဟူးဂဲၤလၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤအဆၢကတီၢ်န့ၣ် ကမျၢၢ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤ ထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ် လဲၤခီဖျိဘၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအိၣ်အဃိ တၢ်ဘၣ်ယိၣ် ဒီး နီၢ်သးတၢ်ပျံၤတီၢ် ပယီၤသုးတၢ်မၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါ ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ် အိၣ်ထီသံအသးလၢအဝဲသ့ၣ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ.[26] စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဘၣ်ယိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဟဲအါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိ လီၤဆီဒၣ်တၢ် ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်တဖၣ် သူနီၢ်ကစၢ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤ သးတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢတၢ်ဟးဆှဲးသုးဖီၣ်စုကဝဲၤဒီး ပှၤဂၤသုတမၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါဘၣ်အဝဲ သ့ၣ်တဖၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်အရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်တခါန့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိအါဂၤလၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤ ပူၤသ့ၣ်တဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးဟးဆှဲးတၢ်ထံၣ်လိာ်သးဒီး ကီၢ်ပယီၤသုး ဒီး အသုးသိၣ်မှံၤအဂၤသ့ၣ်တဖၣ် ခီဖျိတၢ်ပဒ့ၣ်ဟးဆှဲး တၢ် သမံသမိးတြဲၤ မ့တမ့ၢ် ဃ့ၢ်ထီၣ်ကွံာ်လၢသုးဟူးဂဲၤအိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤလီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်မၤတၢ်သ့ၣ်တဖၣ် အံၤခဲလၢာ်လၢတၢ်ဒီသဒၢလီၤသး ဒ်သိးကပူၤဖျဲးဒီး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.[27]
တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိမ့ၢ်တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်ကျိၤကျဲအကျါတဘိလၢ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် သူစူးကါဝဲအအါကတၢၢ် လၢတၢ်ဟးဆှဲး ပယီၤသုးဒီး အသိၣ်မှံၤသုးအဂၤတဖၣ် ဒ်သိးကဒီသဒၢလီၤသးပဒ့ၣ်ဟးဆှဲး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးအဒိတခါ ဖဲလါအီကူး ၁၀ သီ, ၂၀၂၁ နံၣ်န့ၣ် SACပယီၤသုးဒီး BGFသုးတဖၣ်လၢအအိၣ်ဖဲ လ့က့ၣ်သုးကလၢၤ တဖၣ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကလဲၤထီၣ်ဆူ ယိၤကျါသုးကလၢၤအခါ လဲၤနုာ်လီၤလၢ အပ---သဝီ, ထံဖးဒိၣ်ထၣ်ကရူၢ်, လ့က့ၣ်ကရူၢ်, ဒူသ ထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢအပူၤကွံာ် တၢ်လဲၤခီဖျိဘၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲအိၣ် ဒီး အခဲအံၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်လၢ သီခါဖၠၢ်ပူၤအဃိ အဖ--- သဝီဖိ နီၢ်အခ--- ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ အပျံၤသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဒိၣ်မး လီၤဆီဒၣ်တၢ်ဖဲ SAC ပယီၤ သုး ဒီး BGFသုးတဖၣ် အိၣ်လၢသဝီပူၤ ဒီး ပိာ်ခွါလၢသဝီပူၤသ့ၣ်တဖၣ်ဃ့ၢ်ဆိကွံာ်ဆူတၢ်လီၢ်ဂၤ မ့ၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ယိၣ်လၢ သုးကဖီၣ်ပီၤတၤ မ့တမ့ၢ် ကဲပှၤနဲၣ်ကျဲအခါန့ၣ်လီၤ. နီၢ်အခ--- ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒ်အံၤ, “(လၢအပူၤကွံာ်န့ၣ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ် မၤပယွဲ)ကဲထီၣ်သးဒီးပိာ်မုၣ်အါကတၢၢ်လီၤ. (...) ပဘၣ်ယိၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ် (SACဒီး BGFသုးတဖၣ်)မ့မူၤထီၣ်န့ၣ် ကဖီၣ်ဆူၣ် ဘၣ်ဖုး ပိာ်မုၣ်တဖၣ်. အဃိပမၢမုၣ်လိၣ်ဘိဖိသ့ၣ်တဖၣ် လဲၤမံဆူသဝီလာ်ခီတကပၤ.” န့ၣ်လီၤ.[28]
သဝီဖိလၢ အစ---သဝီ, ပယၢ်ရီကရူၢ်, ဘံလ့ကီၢ်ဆၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်စ့ၢ်ကီး ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ တချုးလၢ SAC ပယီၤသုး ဒီး BGF သုးတဖၣ် ဟဲတုၤလၢသဝီပူၤဒံးဘၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ဟးဆှဲးဆိဝဲ ဒ်သိးအသုတထံၣ်လိာ်ဘၣ်သးတဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲလါအ့ ဖြ့ၣ် ၂၀ သီ, ၂၀၂၂ နံၣ်တချုးတၢ်ဒုးကဲထီၣ်လၢလ့က့ၣ်သုးကလၢၤဒံးဘၣ်န့ၣ် အစ--- သဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ဃ့ၢ်ထီၣ်ကွံာ်လၢသဝီ ပူၤဝံၤအလီၢ်ခံ SAC ပယီၤသုး ဒီး BGF သုးတဖၣ်ဟဲနုာ်လီၤအါထီၣ်လၢလ့က့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါမ့ၤ ၁၂ သီ, ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ် SAC ပယီၤသုး ဒီး BGF သုးတနီၤ ဟဲအိၣ်ပတုာ်ဖဲ အစ--- သဝီ ဒီး မၢဆူၣ်သဝီဖိလၢအဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုဖဲတၢ်လီၢ်လၢအဘူး ဒီး သဝီသ့ၣ်တဖၣ် ကဟဲက့ၤအိၣ်လၢသဝီပူၤန့ၣ်လီၤ. ပိာ်မုၣ်သးစၢ်ဖိလၢအဟဲက့ၤပိာ်အမိပါခံလၢသဝီပူၤသ့ၣ်တဖၣ် သဂၢၢ်ဘၣ် SAC ပယီၤသုး ဒီး BGF သုးတဖၣ်အတၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါ ဒ်အမ့ၢ် တၢ်တဲကလံ, တဲလီၤနံၤ ဒီး လူၤပိာ်အခံသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ် န့ၣ်လီၤ. အဃိ မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်ဆှၢခူသူၣ်ကွံာ်အဖိမုၣ်သးစၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ လဲၤအိၣ်ခူသူၣ်ကွံာ်ဆူတၢ်လီၢ်အဂၤ လၢတၢ်ဒီ သဒၢ ဖိမုၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ခါဆူညါသုတကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်လၢၤ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲတဖၣ်အံၤတဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. အစ--- သဝီဖိ နီၢ် အတ--- အုၣ်အသးဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒ်အံၤ, “ပပျံၤ (သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲအဃိ) ယတမၢပဒ့မုၣ်က့ၤလၢသဝီဘၣ်. ပဘၣ်အိၣ်ခိးကနၣ်တၢ်အိၣ်သးလၢအယံၤဒ်အံၤလီၤ.”[29]
၄. တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဒီး သဲစးတၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖး- ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ် ဒီး ထံကီၢ်ပတီၢ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲတၢ်ဂံၢ်စၢ်
စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်က လံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤအပူၤသ့ၣ်တဖၣ်ကဲထီၣ်သးအဃိ မၤအါထီၣ်တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီ ဒီး တၢ်ပူၤဖျဲးထီၣ်ကွံာ်လၢတၢ်စံၣ် ညီၣ်ဃၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ. ပိာ်ခွါ လၢအမ့ၢ်သုးမ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီး ကမျၢၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ပညိၣ်မၤပယွဲ ပိာ်မုၣ် ဒီး ဖိသၣ်မုၣ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ် ဖဲအအိၣ်လၢဟံၣ်ပူၤ, ကျိးပူၤ ဒီး သဝီပူၤအဆၢကတီၢ်အဃိ တၢ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်ပူၤဖျဲးလီၢ်တအိၣ်နီတတီၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ကဲထီၣ်သးဆူညါကွ့ၢ် ကွ့ၢ်အဃိ KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ်အါထီၣ်ကိးနံၣ်ဒဲးန့ၣ်လီၤ. ဖဲ ၂၀၂၃ နံၣ် ဒီး ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီကဲထီၣ်သးအိၣ် (၇) ခါအဃိ တၢ်အံၤလီၤလၢတၢ်ကဲထီၣ်သးနီၣ်ဂံၢ်ဖဲလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါ အံၤအဆၢကတီၢ် (၇၀) မျးကယာ်ညါအဃိ မ့ၢ်နံၣ် (၂) နံၣ်လၢတၢ်ကဲထီၣ်သးအနီၣ်ဂံၢ်အါကတၢၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ၂၀၂၄ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး သုးဖီၣ်စုကဝဲၤဖိမၤကမၣ်တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါလၢအဘၣ်ထွဲဒီးစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ် သဘုၣ်အိၣ်အဃိ တၢ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်အိၣ်သး လၢအပူၤကွံာ်ပယီၤသုးတၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါအါအါဂီၢ်ဂီၢ် လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ် ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဲထီၣ်သးကျိၤကျဲဒ်အံၤန့ၣ် ဒုးအါထီၣ်တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတဖၣ်သ့ မ့ၢ်လၢစုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ကဲထီၣ်ဒံးသးဆူညါကွ့ၢ်ကွ့ၢ် ဒီး သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိဂံၢ်စၢ်လီၤကွံာ်ကွ့ၢ်ကွ့ၢ်အဃိန့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးတၢ်အိၣ်သးနီၢ်နီၢ်ဘၣ်ဃး ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ် အသးဒူထီၣ်လၢကမၤပယွဲကွီၢ်မ့ၣ် ဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ပူၤဖျဲးထီၣ်ကွံာ်လၢတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်အါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်သူတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဒ်တၢ်သ့တၢ်ဘၣ် ကျိၤကျဲတခါလၢ တၢ်ဟးဆှဲးပှၤဖီၣ်စုကဝဲၤဖိသ့ၣ်တဖၣ် ဒီး မၤစှၤလီၤတၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤလီၤ ဟးဆှဲးတၢ်သမံသမိးတြဲၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်တြီမၤတံာ်တာ်အိၣ်အါမးန့ၣ်လီၤ. KHRG မၤနီၣ်မၤဃါန့ၢ်တၢ်ကဲထီၣ်သး (၁၉) ဂ့ၢ်ဝီအကျါ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်သဲစးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်ထဲ (၄) ဂ့ၢ်ဝီဒံးန့ၣ်လီၤ. ဂ့ၢ်ဝီ (၄) ခါအံၤ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်မ့ၢ်ဒၣ်ကမျၢၢ်, တၢ်လဲၤတီၣ်ထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဆူ KNU စံၣ်ညီၣ်ပီတ့အိၣ် ဒီး ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဖၣ်မ့ၢ်ဖိသၣ်သးနံၣ်တပှဲၤ ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအဒိၣ်တုၤခိၣ်ပှဲၤသ့ၣ်တဖၣ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်နီတဂၤဒံးဘၣ် ဒီး တၢ်ဃိထံ ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ မ့တမ့ၢ် လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ်တအိၣ်နီတဂၤဒံးစ့ၢ်ကီးဘၣ်အဃိ တၢ်အံၤမၤအါထီၣ် တၢ်ပူၤဖျဲးထီၣ်ကွံာ်လၢတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်လုၢ်လၢ်န့ၣ်လီၤ. ဂ့ၢ်ဝီလၢတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါအီၤန့ၢ်တဖၣ် အိၣ်ခိးကွီၢ်ဘျီၣ်တၢ်လီၤဃိထံသမံ သမိး ဒီး တၢ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်အိၣ်ဒံးတဘျုးဂ့ၢ်ဝီညါန့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် အဝဲ သ့ၣ်ဘၣ်ဟ့ၣ် တၢ်ဆၢကတီၢ် ဒီး တၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါသ့ၣ်တဖၣ် အါဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ.
တၢ်တီတၢ်တြၢ်မ့ၢ်တၢ်အရ့ဒိၣ်လၢထံကီၢ်သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိဒီးခါညါအပူၤန့ၣ်လီၤ. ၁၉၄၈ နံၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်လံာ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤ ဘၣ်ဃးပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် (UDHR) ပာ်ဖျါထီၣ်ပှၤကိးဂၤဒဲးအိၣ်ဒီးခွဲးယာ်လၢကဒိးန့ၢ်ဘၣ် “တၢ်ကူဆါဘှီဘၣ်မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤ တၢ် လၢအတုၤထီၣ်ထီၣ်ဘးကတၢၢ် ခီဖျိထံကီၢ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲလၢအအိၣ်ဒီးကံၢ်စီလၢပှဲၤတဖၣ်” န့ၣ်လီၤ.[30] ကမၤကတၢၢ် ကွံာ် တၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဒီး ဖီၣ်ဂၢၢ်ကျၢၤဃာ်သဲစးတၢ်ဒိၣ်စိအဂီၢ် ထံကီၢ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကွီၢ်ဘျီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် တဘၣ်ကွၢ်မဲာ် တၢ်ဘၣ်, ကဘၣ်သဘျ့ ဒီး တၢ်ကဘၣ်ထံၣ်သ့ၣ်ညါထွဲတၢ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီကျိၤကျဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်အိၣ်သးနီၢ်နီၢ်လၢ ကီၢ်ပယီၤပူၤတခီ တမ့ၢ်ဒ်အံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တချုးဒံးလၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ် ပယီၤ သုးမၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သ့ၣ်တဖၣ် ကမျၢၢ်ကွီၢ်ဘျီၣ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်အဝဲသ့ၣ်တန့ၢ်ဘၣ် ဒီး တၢ်သူဒံးဝဲကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ် အံၤတုၤမုၢ်မဆါတနံၤညါအံၤန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ဒိးန့ၢ် ဘၣ်ထံကီၢ်သဲစးတၢ်ဘျၢကျိၤကျဲလၢအဂၢၢ်ကျၢၤ ဒီး ထံၣ်ဆိပာ်ကျိၤကျဲသ့သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ လီၤမၢ်ကွံာ်လံန့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ် ဘၣ်ဃး လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိသ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် ကွီၢ်ဘျီၣ်ကျိၤကျဲတၢ်လၢာ်ဘူၣ်လၢာ်စ့ပှ့ၤဒိၣ်, တၢ်ဟံးထီၣ် ဂ့ၢ်ဝီဖျိဖျိဖျါဖျါတအိၣ် ဒီး တၢ်တသ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ကျိၤကျဲဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်တြီမၤတံာ်တာ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်သ့ၣ်တ ဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ထံကီၢ်တၢ်ဘျၢသဲစးလၢအဒီသဒၢ ပိာ်မုၣ်ဒီး ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်တဖၣ် ဒ်သိးကပူၤဖျဲးဒီးသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲအဂီၢ် တၢ်လီၤတူာ် လီၤကာ်အိၣ်ထီၣ်အါမးစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤတၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ် ပာ်ပနီၣ်တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၤကမၣ် ကွီၢ်မ့ၣ် ဘၣ်ဆၣ် ဝၤဖီၣ်ဆူၣ်မံဃုာ်အမါဂ့ၢ်ဝီတခီ တအိၣ်ဘၣ်အဃိ ကီၢ်ပယီၤသဲစးတၢ်ဘျၢအပူၤ နီၢ်ဒီမါဝၤတၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မံဃုာ် ဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ် တၢ်ပာ်လီၤတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်တအိၣ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.[31] တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်ဂ့ၢ်ဝီတခါအံၤတအိၣ်နီတဂ့ၢ်ဝီ ဘၣ်န့ၣ် ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်ကမ့ၢ်လၢ သဲစးတၢ်ပာ်ပနီၣ်ဂ့ၢ်ဝီအံၤလၢအမ့ၢ်တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်တအိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပိာ်မုၣ်တူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအသးနံၣ်မ့အိၣ် (၁၂) နံၣ်ဆူအဖီလာ်တခီ ပာ်ပနီၣ်ဝဲလၢအမ့ၢ်တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်သ့ကိးမံၤဒဲးန့ၣ်လီၤ.[32] ပှၤတဂၤ လၢ်လၢ် မ့ဒၢထီၣ်ခီဖျိတၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါန့ၣ် လီၢ်ကဝီၤလုၢ်လၢ်ထူသနူကျိၤကျဲလၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤ အပူၤ ဟ့ၣ်တၢ်ပျဲတူၢ်လိာ်တၢ်မၤလီၤတဲာ်ဖိဘၣ်ဆၣ်[33] ကီၢ်ပယီၤတၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲတၢ်မၤလီၤတဲာ်ဖိသ့ဒၣ် ထဲလၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်အိၣ်လၢသးသမူတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်ဒီး ပှၤကဘၣ်ဂုာ်န့ၢ်က့ၤအသးသမူအဆၢကတီၢ်ဧိၤန့ၣ်လီၤ.[34]
ဖဲ ၁၉၉၇ နံၣ်န့ၣ် ကီၢ်ပယီၤအၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်ဝဲ တၢ်တြူာ်သံမၤလီၤမၢ်ကွံာ်တၢ်ကွၢ်တလီၤထီဒါပိာ်မုၣ်လၢအက့ၢ်အဂီၤကလုာ်လုာ် လံာ်ဃံးဃာ် (CEDAW) တဘ့ၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ. လၢလံာ်ဃံးဃာ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤ တၢ်နီၤဖးတၢ်အဒူၣ်အဆၢကွၢ်တလီၤတၢ်အခီပ ညီပၣ်ဃုာ်ဒီး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲ, ပဒိၣ်မူဒါတဖၣ်လၢပဒိၣ်ကဘၣ်မၤလီၤတံၢ်မၤလၢပှဲၤထီၣ်ဝဲ လၢပှၤတဝၢပူၤ ပိာ်မုၣ်သ့ၣ် တဖၣ် တၢ်ကဘၣ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ်အီၤထဲသိးတုၤသိး, ဖဲအလီၢ်အိၣ်န့ၣ် တၢ်ကဘၣ်ဆီတလဲဘှီဘၣ်မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤတၢ်ဘျၢသဲစး, ဃိထံသမံသမိး ဒီး ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိလၢအမၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.[35] ဒ်လံာ် တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲအသိး စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ်သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤ ပဒိၣ်အမူအဒါအိၣ်လၢကဘၣ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါဂ့ၢ်ဝီသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်ဆၣ် ဂ့ၢ်ဝီလၢ KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ် လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါသ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်တဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီနီတခါဘၣ်န့ၣ်လီၤ. CEDAW လံာ်ဃံးဃာ်ပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်အိၣ်ဒီးမူဒါလၢ ကဘၣ်ဟ့ၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤလိသ့ၣ်တဖၣ်လၢ အတၢ်ဘျၢသဲစး ဒီး စံၣ်ညီၣ်ပီတ့တၢ်လိာ်ဘၢ လိာ်ကွီၢ်ဝဲၤကျိၤပှၤမၤတၢ်ဖိတဖၣ်အဂီၢ် ဒ်သိးကမၤဂ့ၤထီၣ် တၢ်ဒီသဒၢပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအအိၣ်မူးဒံးသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤမ့ၢ်ထံကီၢ်တဘ့ၣ်လၢ အဆဲးလီၤစ့ၢ်ကီးစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢ ဖိသၣ်ခွဲးယာ်လံာ်ဃံးဃာ် (CRC) အပူၤ ဒီး လံာ်ဃံးဃာ်အံၤ ပာ်ဖျါ ထီၣ်စ့ၢ်ကီး ပဒိၣ်အမူအဒါသ့ၣ်တဖၣ်လၢ ကဘၣ်မၤလီၤတံၢ်တၢ်ဒီသဒၢဖိသၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဒီး တၢ်ပူၤဖျဲးသ့ၣ်တဖၣ် ဃုာ်ဒီး တၢ်ဒီသဒၢ “နီၢ်ခိ ဒီး နီၢ်သး တၢ်မၤပယွဲက့ၢ်ဂီၤကိးကလုာ်ဒဲးသ့ၣ်တဖၣ်”န့ၣ်လီၤ.[36] ဖဲလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအဆၢကတီၢ် KHRG တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်အုၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်လၢ ပှၤမၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်အိၣ် (၁၅) ဂၤညါအဃိ တၢ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဂ့ၢ်ဂီၢ်အူတၢ်လိၣ်ဘၣ်လၢထံကီၢ်ပတီၢ်ပဒိၣ်ခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ကဘၣ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဒီသဒၢထံလီၢ် ကီၢ်ပူၤဖိသၣ်တဖၣ်တဘျီဃီန့ၣ်လီၤ.
ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်တိစၢၤမၤစၢၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ (IHL) တြီတံၢ်ဃာ် ပှၤဖီၣ်စုကဝဲၤဖိတဖၣ် တဘၣ်မၤပယွဲ တၢ် ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါတဖၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ၁၉၉၇ နံၣ်လံာ်ဃံးဃာ်နီၣ်ဂံၢ် II (AP II) တဘ့ၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤပတီၢ် စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ် ဒီး တြီတံၢ်ဃာ်ဝဲ တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ ဒီး တၢ်မၤပယွဲအဂၤဒ်အမ့ၢ် “တၢ်မၤမဲာ်ဆှး ဒီး မၤဆံး လီၤစှၤလီၤပှၤသူးသ့ၣ်လၤကပီၤ”သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.[37] ကီၢ်ပယီၤမ့တဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢ လံာ်ဃံးဃာ်နီၣ်ဂံၢ် II (AP II) တဘ့ၣ် အံၤအပူၤဘၣ်ဆၣ် တၢ်ပာ်ပနီၣ်လံာ်ဃံးဃာ်အဆၢဒိၣ်တဘျုးထံၣ် ဃုာ်ဒီးအဆၢဒိၣ်လၢတြီတံၢ်ဃာ်တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဒ်အမ့ၢ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်လုၢ်လၢ်ထူသနူသဲစးတၢ်ဘျၢအသိးန့ၣ်လီၤ. လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး ပှၤဖီၣ်စုကဝဲၤဖိမၤက မၣ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲထီဒါကမျၢၢ်တဖၣ်အကျါ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်လၢအမ့ၢ် SAC ပယီၤသုးဖိအိၣ် (၃) ဂၤအဃိ တၢ်အံၤပာ် ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်မၤပယွဲ IHL န့ၣ်လီၤ.
ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢအပူၤ တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါလၢကဲထီၣ်သး “အါအါဂီၢ်ဂီၢ်လၢတၢ်လီၢ်သကုၤစးဒး မ့တမ့ၢ် အိၣ်ဒီးတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးထီဒါကမျၢၢ်လိၤလိၤ”သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်ထီဒါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ဆၢၣ် ဒီး လၢကၠံၤန့ဖၤလံာ်ဃံးဃာ်အပူၤ မ့ၢ်တၢ်မၤကမၣ် တၢ်ဒုးတၢ်ယၤကွီၢ်မ့ၣ် န့ၣ်လီၤ.[38] ပယီၤသုးအိၣ်ဒီးတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤလၢအမ့ၢ်ပှၤသူ တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါထီဒါကမျၢၢ်အါအါဂီၢ်ဂီၢ် ဒ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤစုကဝဲၤတခါအသိး,[39] ဒီး ပှၤမၤကမၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ပူၤဖျဲးဒီး တၢ်စံၣ်ညီၣ်ဃၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ်လီၤ. သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဂ့ၢ်ဝီတဖၣ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ် ဒီး ပဲာ်ထံနီၤဖးအီၤဖဲ လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါ တဘ့ၣ်အံၤအပူၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် သူတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤလၢတၢ်မၤကမၣ်သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပ ယွဲထီဒါသဝီဖိတဖၣ်အံၤလၢကျဲဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ် ဒီး တၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အနီၣ်ဂံၢ်တယၢၢ်တုၤလၢအမ့ၢ် တၢ်မၤကမၣ် တၢ်ဒုး တၢ်ယၤကွီၢ်မ့ၣ် ဒီး ကွီၢ်မ့ၣ်ထီဒါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ဆၢၣ် အပတီၢ်လံန့ၣ်လီၤ.
၅. တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ်
ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ, ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ကရၢသဘျ့ (NGOs) တဖၣ်, လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤ, ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ ဒီး ထံဂုၤ ကီၢ်ဂၤပဒိၣ်တဖၣ်အဂီၢ်-
- သ့ၣ်ညါပာ်ပနီၣ် SAC ပယီၤသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အံၤ ဒ်အမ့ၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ခိၣ်သ့ၣ်တဖုလၢအဒုးအိၣ်ထီၣ် တကီၢ်ခါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲး ယာ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီသ့ၣ်တဖၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤ ဒီး ပတုာ်ကွံာ်တၢ်တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်အဝဲသ့ၣ် ဒ်အမ့ၢ်ပှၤတဖုလၢ အဖိးမံဒီးသဲစးတၢ်ဘျၢ,
- လၢတၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် ပယီၤသုးခိၣ်နၢ်လၢအဟ့ၣ်တၢ်ပျဲ ဒီး ဒုးအိၣ်စံာ်အိၣ်ကျၢၤ သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါ တၢ်မၤပယွဲ (SGBV) သ့ၣ်တဖၣ်အံၤလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ ဒီး ကွီၢ်ဘျီၣ်ဒိၣ်မဲာ်ညါတဘျီဃီ,
- တူၢ်လိာ်လူၤပိာ်မၤထွဲ တၢ်တိစၢၤမၤစၢၤဆိပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် တၢ်ရဲၣ်လီၤကျဲၤလီၤကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ လၢကွီၢ်မ့ၣ်တၢ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် ပူၤ ဒ်သိးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဖၣ် သုတတူၢ်ကထၢအါထီၣ်ဘၣ်တၢ်တဂ့ၤအဂီၢ်, မၤလီၤတံၢ်န့ၢ်တၢ်ပူၤဖျဲး ဒီး ဒီသဒၢန့ၢ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ် တဖၣ်အသူးသ့ၣ်လၤကပီၤ,
- ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီ လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ် ဒီး စံၣ်ညီၣ် ပှၤဖီၣ်စုကဝဲၤဖိ, ပၢၤကီၢ် ဒီး သဝီဖိလၢ အမၤကမၣ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ် ဒ်ကျိၤကျဲလၢအဖိးမံလိာ်အသးဒီးသဲစးတၢ်ဘျၢအသိး,
- သ့ၣ်ညါအၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်လၢ ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး ဒီး စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တၢ်အိၣ်သးခဲအံၤန့ၣ် ပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဖၣ် ဖဲအဝဲသ့ၣ် ဂုာ်ကျဲးမၤန့ၢ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဆၢကတီၢ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ကီတၢ်ခဲတဖၣ်အိၣ်အါမးအဃိ အဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ်အါထီၣ် တၢ်ဒီ သဒၢ ဒီး တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်,
- ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤလိၤလိၤလၢတၢ်ဒီသဒၢပှၤတူၢ်ဘၣ် သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါ တၢ်မၤပယွဲ (SGBV) ဒီး တၢ်မၤပယွဲအဂၤတဖၣ် အဂီၢ်. ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤခီဖျိ လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိ (CSO/CBOs) လၢအဟူးဂဲၤပာ်လၢထံလီၢ် ကီၢ်ပူၤ ဒီး ထံကီၢ်လၢဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤသ့ၣ်တဖၣ် ဒ်သိးအဝဲသ့ၣ်ကမၤဒိၣ်ထီၣ်လဲၢ်ထီၣ် တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်တိစၢၤမၤစၢၤတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ ဒီး တၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲ ဃုာ်ဒီးတၢ်ဒီသဒၢဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ကန့ၢ်ကသ့အါထီၣ်အဂီၢ်,
- ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဟံၣ်ကဒုတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလၢ ပှၤတူၢ်ဘၣ်သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် လၢထံလီၢ်ကီၢ် ပူၤမ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီး လၢထံဆၢကီၢ်ဆၢမ့ၢ်ဂ့ၤ,
- ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါဒီးဃဲၣ်လီၤဘှါလီၤ သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲကဲထီၣ်သးအခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိ ဃုာ်ဒီးမုၣ်ခွါလုၢ်လၢ်ထူသနူတၢ်ပာ်သး တဖၣ်,
- မၤအါထီၣ်တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဘၣ်ဃး သွံၣ်ထံး ဒီး မုၣ်ခွါန့ဆၢၣ်ဂ့ၢ်ဝီတၢ်မၤလိလၢပှၤတဝၢပူၤ.
လံာ်ကုခိၣ်တၢ်ဂီၤတၢ်ကွဲးနီၣ်
တၢ်ဂီၤတဘ့ၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ဒိန့ၢ်အီၤဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ် ဖဲတၢ်မၤလၤကပီၤ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်မုၢ်နံၤ ပှဲၤထီၣ် (၇၅) ဝီတဝီ ဖဲဖၣ်အၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤအခါန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂီၤတဘ့ၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ကညီပိာ်မုၣ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ကညီလုၢ်လၢ်ထူသနူတၢ်စံၣ်ကျံၣ်တၢ်ဂဲၤကလံၣ်န့ၣ်လီၤ. (တၢ်ဂီၤ-KHRG)
Footnotes:
[1] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါဖဲအဖီခိၣ် လၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲလါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၂ နံၣ်လၢအမ့ၢ် “သမၢတန့ၢ် - ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးပူၤ တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ ကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်ထီဒါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ဆၢၣ် ဒီးလီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်အတၢ်အုၣ်သးလၢ နံၣ် ၃၀ အတီၢ်ပူၤ” တက့ၢ်.
[2] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါဖဲအဖီခိၣ် လၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤလၢအမ့ၢ် “သမၢတန့ၢ် - ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးပူၤ တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ ကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်ထီဒါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ဆၢၣ် ဒီးလီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်အတၢ်အုၣ်သးလၢ နံၣ် ၃၀ အတီၢ်ပူၤ” ဒီး ကွၢ်စ့ၢ်ကီး, ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ် (UN General Assembly), “Report of the Independent International Fact-Finding Mission on Myanmar”, A/ HRC/၄၂/၅၀, ၈ လါအီကူး ၂၀၁၉ နံၣ်; တၢ်ကွၢ်ဆူၣ်ကယာ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် (Human Rights Watch), “Sexual Violence by the Burmese Military Against Ethnic Minorities: Testimony of Skye Wheeler at the Tom Lantos Human Rights Commission”, လါယူၤလံ ၂၀၁၈ နံၣ်.
[3] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါဖဲအဖီခိၣ် လၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤလၢအမ့ၢ် “သမၢတန့ၢ် - ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးပူၤ တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ ကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်ထီဒါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ဆၢၣ် ဒီးလီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်အတၢ်အုၣ်သးလၢ နံၣ် ၃၀ အတီၢ်ပူၤ” ဒီး ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ ကညီပိာ်မုၣ်ကရၢ (KWO) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၀၀၄ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “Shattering Silences: Karen Women speak out about the Burmese Military Regime’s use of Rape as a Strategy of War in Karen State” တက့ၢ်.
[4] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ ကီၢ်ပယီၤကီၢ်စၢဖှိၣ် (The Republic of the Union of Myanmar) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ ၂၀၀၈ နံၣ်လၢအမ့ၢ်, Constitution of the Republic of the Union of Myanmar, တက့ၢ်.
[5] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ ကီၢ်ပယီၤပိာ်မုၣ်ကရၢဖှိၣ်(Women’s League of Burma) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၁ နံၣ်, “Barriers at Every Turn. Gender-based violence against ethnic women in Burma”, တက့ၢ်.
[6] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၁၈ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “တၢ်တူၢ်ကစုလၢတၢ်ခူသူၣ်အပူၤ - မုၣ်ခွါသွံၣ်ထံး တၢ်မၤပယွဲထီဒါပိာ်မုၣ်ပိာ်မၢၤလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးပူၤ” ဒီး လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါအီးကထိဘၢၣ် ၂၀၁၈ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးအဂံၢ်ခီၣ်ထံး- သဝီဖိလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးတဖၣ်အကလုၢ်လၢ ၂၅ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ” တက့ၢ်.
[7] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၀၁၉ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ပျံၤစိးခံလၢအစၢၤယံၤ - လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်ဖဲကီၢ်ပယီၤမုၢ် ထီၣ်ကလံၤထံးတဖၣ်အတၢ်ထံၣ်တၢ်ပာ်သးလၢ တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, တၢ်တီတၢ်တြၢ်ဒီးတၢ်သ့ဟံးမူဒါအဖီခိၣ် ” တက့ၢ်.
[8] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢတၢ်ဖီခိၣ် လၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤ လၢအမ့ၢ် “ပျံၤစိးခံလၢအစၢၤယံၤ” တက့ၢ်.
[9] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ ဒဲနံၣ်တၢ်မၤလိဝဲၤလီၢ်လၢတၢ်မၤလိဘၣ်ဃးဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အဂီၢ် (Danish Institute for International Studies) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါမးရှး ၂၀၁၇ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “Justice Provision in Myanmar”, တက့ၢ်.
[10] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢတၢ်ဖီခိၣ် လၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤ လၢအမ့ၢ် “ပျံၤစိးခံလၢအစၢၤယံၤ” တက့ၢ်.
[11] ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ REDRESS and Global Survivors Fund ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါမးရှး ၂၀၂၃နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “MYANMAR STUDY ON OPPORTUNITIES FOR REPARATIONS FOR SURVIVORS OF CONFLICTRELATED SEXUAL VIOLENCE - Beyond Survival”, တက့ၢ်.
[12] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ REDRESS and Global Survivors Fund ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ, “Myanmar Study”, ဒ်အိၣ်ဖျါလၢအဖီခိၣ်အသိးတက့ၢ်.
[13] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါယူၤ ၂၀၂၃ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ကျွန်တော်တို့ကိုဘာကြောင့်ပစ်မှတ်ထားရတာလဲ? မြန်မာစစ်တပ်မှမြန်မာပြည် အရှေ့တောင်ပိုင်းရှိ ရွာသားများအပေါ် ပစ်မှတ်ထားအကြမ်းဖက်မှုပုံစံများကို ဖော်ထုတ်ခြင်း” တက့ၢ်.
[14] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ ကညီပိာ်မုၣ်ကရၢ (KWO) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၀၂၂ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “Stop Violence Against Women in Burma”, ဒီး ကွၢ်စ့ၢ်ကီး UNDP and UN Women, “Regressing Gender Equality in Myanmar: Women living under the pandemic and military rule”, လါမးရှး ၂၀၂၂ နံၣ်.; ကီၢ်ပယီၤပိာ်မုၣ်ကရၢဖှိၣ် (Women’s League of Burma) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၁ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “Barriers at Every Turn. Gender-based violence against ethnic women in Burma.”တက့ၢ်.
[15] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ ကီၢ်ပယီၤပိာ်မုၣ်ကရၢဖှိၣ် (Women’s League of Burma) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂၀၂၄ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “Regressing Gender Equality in Myanmar”, ဒ်လၢအဖီခိၣ်အသိးတက့ၢ်.
[16] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ ပိာ်မုၣ်ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢဒီးဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢတၢ်ဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ (UNDP ဒီး UN Women) ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤ လၢအမ့ၢ်, “July - December 2023 Situation Update of Burma/Myanmar”, ဒီး Progressive Voice ထုးထီၣ်ရၤလီၤလံာ်ဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “Voices of Resilience, Calls for Justice”, တၢ်တိစၢၤမၤစၢၤထံရူၢ်ကီၢ်သဲးပှၤဃိာ်ဖိကရၢ (Assistance Association for Political Prisoners-AAPP) ထုးထီၣ်ရၤလီၤလံာ်ဖဲ လါယူၤလံ ၂၀၂၂ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “‘Accountability for the Junta Criminals’: Evidence of Crimes Against Humanity Perpetrated by the Armed Wing of the Junta in Burma Since the 2021 Coup”.
[17] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ AAPP ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါမးရှၤ ၂၀၂၄ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “Women Subjected to Sexual Violence during the Spring Revolution under the Military Coup”,; AAPP , “‘Accountability for the Junta Criminals’”, ဒ်သိးဒီးလၢအဖီၣ်ခိၣ်.
[18] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ဒီး KWO ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါအီးကထိဘၢၣ် ၂၀၂၂ နံၣ် လၢအမ့ၢ်, “Girl’s rights and protection challenges in Southeast Burma” တက့ၢ်.
[19] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “မုၢ်တြီၢ်ကီၢ်ရ့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢ်ပာ်ဖျါ- SAC သုးစကီၤတဂၤ မၤထီဒါသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါ လၢ ဖိသၣ်မုၣ် ၇နံၣ်တဂၤအဖီခိၣ် လၢသုးကလၢၤအပူၤ, ဖဲလါမးရှး ၂၀၂၃နံၣ် ” တက့ၢ်.
[20] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ တီအူကီၢ်ရ့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢ်ပာ်ဖျါ- SAC သုးဖိတဂၤမၤဝဲတၢ်မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး ဘၣ်ဃးသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲဆူ ပှၤသဝီဖိ သးနံၣ် (၉၀) နံၣ်တဂၤ ဖဲ ဒီၣ်ဖါခိၣ်ကီၢ်ဆၣ် (လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်) ” တက့ၢ်.
[21] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါအီးကထိဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢ်ပာ်ဖျါ- KNU/KNLA-PC သုးဖိတဂၤ ဖီၣ်ဆူၣ် ဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိတဂၤ ဒီးကျဲးစၢးဖီၣ်ဆူၣ်စ့ၢ်ကီးဖိသၣ်ပိာ်မုၣ်ဖိအဂၤတဂၤ ဖဲကြုၢ်တုကီၢ် ဆၣ်ပူၤ (လါအ့ဖြ့ၣ် ဒီး လါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်)” တက့ၢ်.
[22] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢ်ပာ်ဖျါ: ပိာ်ခွါတဂၤဂုာ်ကျဲးစၢးဖီၣ်ဆူၣ် ပှၤသဝီ ဖိမုၣ်လၢအသးအိၣ် ၁၉ နံၣ်တဂၤဖဲအဟံၣ်, ကီးတရံးကီၢ်ဆၣ်, လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်န့ၣ်လီၤ.” တက့ၢ်.
[23] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါယူၤလံ ၂၀၂၂ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ဒူပျ၁်ယ၁်ကီၢ်ရ့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢ်ပာ်ဖျါ- ကၠိဖိမုၣ်သးနံၣ်အိၣ် (၁၅) တဂၤ ပ၁်ဖျါထီၣ် ဘၣ်ဃး ကၠိကမံးတံ၁်တဂၤ အသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤပယွဲအီၤ” တက့ၢ်.
[24] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါယနူၤအါရံၤ ၂၀၂၃ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢ်ပာ်ဖျါ- တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါဒီး မၤသံ ဖိသၣ်ဒီပုၢ် ဝဲၢ်မုၣ်ခံဂၤဖဲ ဝီၢ်ရ့ၣ်ကီၢ်ဆၣ်, လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၀၂၂နံၣ်” တက့ၢ်.
[25] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၀၂၃ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်သးတၢ်ပာ်ဖျါ- သဝီဖိပိာ်ခွါလၢအသးနံၣ်အိၣ် ၆၀နံၣ်တဂၤ မၤတရီတပါဝဲဖိသၣ်ခံဂၤ ဖဲကြုၢ်တုကီၢ်ဆၣ်, လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၀၂၃နံၣ်.” တက့ၢ်.
[26] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါဖဲအဖီခိၣ် လၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤလၢအမ့ၢ် “သမၢတန့ၢ် - ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးပူၤ တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ ကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်ထီဒါပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ဆၢၣ် ဒီးလီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်အတၢ်အုၣ်သးလၢ နံၣ် ၃၀ အတီၢ်ပူၤ”
[27] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၂၄ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “တြီဆၢဒီသဒၢလၢတၢ်သးစွံကတုၤပူၤ- ပှၤဒီသဒၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် (HRDs) လၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးပူၤတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးဒီးတၢ်တၤတၢ် စးထီၣ်လၢ ၂၀၂၁ နံၣ် သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ” တက့ၢ်.
[28] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၁ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ဒူသထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ် တၢ်ပာ်ဖျါအဖုၣ်- တၢ်မၢဆူၣ် တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ် ဒီး တၢ်ဒုးကဲထီၣ်လၢ SAC သုး ဒီး KNLA သုးတဖၣ်အဘၢၣ်စၢၤ< လါအီကူး ၂၀၂၁နံၣ်” တက့ၢ်.
[29] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၂၀၂၂ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ် “ပှၤကညီ, တမ့ၢ်ကတီၤဘၣ်- တၢ်ထီၣ်ဒုးကမျၢၢ်ဖဲဘံလ့ကီၢ်ဆၣ်, ဒူသထူၣ် ကီၢ်ရ့ၣ်, လါအ့ဖြ့ၣ် ၂၂သီ တုၤ လါမ့ၤ ၂၂သီ, ၂၀၂၂နံၣ် ” တက့ၢ်.
[30] ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်လံာ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဘၣ်ဃးပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် (UDHR), ၁၉၄၈, အဆၢဒိၣ် (၈).
[31] ကီၢ်ပယီၤတၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် (Myanmar Penal Code) အဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် (၁၈၆၁) (တၢ်ဆီတလဲဖဲ ၂၀၁၆ နံၣ်), ဒ်အမ့ၢ် တၢ်ဘျၢအဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် (၃၇၅); HRC, “Sexual and gender-based violence in Myanmar and the gendered impact of its ethnic conflicts”, လါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၂၀၁၉ နံၣ်, UN Doc A/HRC/42/CRP.4, လံာ်တိၤဃ့နီၣ်ဂံၢ် (၃၂).
[32] ကီၢ်ပယီၤတၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် (Myanmar Penal Code) အဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် (၁၈၆၁) (တၢ်ဆီတလဲဖဲ ၂၀၁၆ နံၣ်), ဒ်အမ့ၢ် တၢ်ဘျၢအဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် (၃၇၅), (၃၅၄).
[33] ကွၢ်ဘၣ်လံာ်ပာ်ဖျါလၢ KHRG ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ လါအီးကထိဘၢၣ် ၂၀၁၇ နံၣ်ပူၤ လၢအမ့ၢ်“တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးအဂံၢ်ခီၣ်ထံး- သဝီဖိလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးတဖၣ်အကလုၢ်လၢ ၂၅ နံၣ် အတီၢ်ပူၤ” တက့ၢ်.
[34] ကွၢ်ဘၣ် ကီၢ်ပယီၤတၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် (Myanmar Penal Code) အဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် (၁၈၆၁) (တၢ်ဆီတလဲဖဲ ၂၀၁၆ နံၣ်), ဒ်အမ့ၢ် တၢ်ဘျၢအဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် (၃၁၂)
[35] ကွၢ်ဘၣ် တၢ်တြူာ်သံမၤလီၤမၢ်ကွံာ်တၢ်ကွၢ်တလီၤထီဒါပိာ်မုၣ်လၢအက့ၢ်အဂီၤကလုာ်လုာ်လံာ်ဃံးဃာ် (CEDAW) အဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် ၂ (က)- ၂(င), အဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် (၃).
[36] ကွၢ်ဘၣ် ဖိသၣ်ခွဲးယာ်လံာ်ဃံးဃာ် (CRC), ကၠံၤန့ဖၤ, ၂၀ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၁၉၈၉, အဆၢဒိၣ်နီၣ်ဂံၢ် ၁၉(၁)
[37] ကွၢ်ဘၣ် ၁၉၉၇ နံၣ်လံာ်ဃံးဃာ်နီၣ်ဂံၢ် II (AP II) (1977 Additional Protocol II), အဆၢဒိၣ် ၄(၂) (င)
[38] ကွၢ်ဘၣ် ၁၉၉၈ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် (Rome Statute of the International Criminal Court), အဆၢဒိၣ် ၇(၁)(ဆ) & ၈(၂) (ခ) (xxii)
[39] ကွၢ်ဘၣ် ဟါဖၣ်သဲစးကၠိ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တၢ်ဟ့ၣ်ကသံၣ်ဒၢး (International Human Rights Clinic at Harvard Law School), “Crimes in Burma,” ဝ့ၢ်ခဲမ်ဘြ့ၣ် (Cambridge), MA: ဟါဖၣ်သဲစးကၠိ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တၢ်ဟ့ၣ်ကသံၣ်ဒၢး, ၂၀၀၉ နံၣ်.
