ကညီဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်ကရူၢ် (KHRG) ဒီး ကညီပိာ်မုၣ်ကရၢ (KWO) အဲၣ်ဒိးပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အကလုၢ်လၢ တၢ်မၤစၢၤဆီၣ် ထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ဂဲၤလိာ်လၢတၢ်ကပတုာ်ကွံာ်တၢ်သူစုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါပိာ်မုၣ်မုၢ်နံၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ပနီၣ် မၤလၤကပီၤ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ၂၅ သီ ဒ်မုၢ်နံၤတနံၤ လၢကဟ့ၣ်ဒုးပာ်သူၣ်ပာ်သးၦၤဘၣ်ဃး တၢ်မၤဘၣ်ဒိပိာ်မုၣ် ဒီးဖိသၣ်တဖၣ် လၢသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါႇ နီၢ်ခိက့ၢ်ဂီၤႇ မ့တမ့ၢ် နီၢ်သးအဂ့ၢ်အံၤ အိၣ်ထီၣ်တ့ၢ်လံစးထီၣ်လၢ ၁၉၈ဝ နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်လီၤ. ဒ်လဲၣ်ဂ့ၤႇ လၢအပူၤကွံာ် ၄ဝ နံၣ်အတီၢ်ပူၤႇ တၢ်မၤတ့ၢ်အီၤစှၤဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ. တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ် တကးသ့ၣ်တဖၣ် မၤဒံးအသးလၢ ပိာ်မုၣ်တဖၣ်အတၢ်အိၣ်မူအဖီခိၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ညါန့ၣ်လီၤ. လၢမုၢ်တနံၤအံၤႇ ဒီးကိးမုၢ်နံၤဒဲးန့ၣ်ႇ ပသးအိၣ်ဃ့ထီၣ်လၢ တၢ်ကဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလၢ ၦၤမၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါလၢပိာ်မုၣ်အဖီခိၣ်တ ဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
 
ဖဲလါအီကူး ၂ဝ၁၉ နံၣ်န့ၣ်ႇ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢသဘျ့လၢ တၢ်ဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤမံးၡၢၣ် လၢကီၢ်ပယီၤအဖီခိၣ် UN Independent International Fact Finding Mission on Myanmar) ရၤလီၤဝဲ လံာ်တၢ်ကစီၣ်ဘၣ်ဃး သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢကီၢ်ပယီၤပူၤအဂ့ၢ်န့ၣ်ႇ ကွဲးဖျါဝဲ တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီ တပါဒီးသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးတဖၣ်လၢ ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်သုးမၤပယွဲတ့ၢ်ဝဲ လၢကီၢ်ပယီၤကလံၤစိးဒီး လၢရၢၢ်ခၢၣ်ကီၢ်စဲၣ်အပူၤ “တၢ်တိာ်သူၣ်ပာ်သးလၢ ကမၤပျံၤမၤဖုးႇ မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး စံၣ်ညီၣ်ကမျၢၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိ ဒ်တၢ်ဒုးအကျဲကူၣ်တရံးအသိး” -- တၢ်သူတ့ၢ်ကျဲကူၣ်တရံးတမံၤဃီအံၤလၢ ၦၤကညီကလုာ်အဖီခိၣ်လၢ နံၣ်လၢအဆံတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မံးၡၢၣ်အံၤ ပာ်ပနီၣ်ဝဲလၢ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒ်အံၤတဖၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ် လၢတၢ်ဒုးကတီၢ်ႇ တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်လၢ ၦၤကူၦၤကညီအဖီခိၣ်ဒီး မ့ၢ်တၢ်မၤလီၤတူာ်ၦၤကလုာ်ႇ ဒီးအလီၢ်အိၣ် နီၢ်နီၢ်လၢတၢ်ကဆှၢထီၣ်အီၤဆူ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် တၢ်စံၣ်ညီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ် (International Criminal Court) န့ၣ်လီၤ. ပသးအိၣ်ဆီၣ်ထွဲတၢ်ဃ့ထီၣ်အံၤတုၤလီၤတီၤလီၤ မ့ၢ်လၢအကတီၢ်ခဲအံၤ ကီၢ်ပယီၤထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤသဲစးသနူ ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလၢ သုးမုၢ်သံၣ်ဘိတဖၣ်အဖီခိၣ်တန့ၢ်ဝဲဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 

တၢ်မၤပယွဲသွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးန့ၣ် တအိၣ်ထီၣ်ထီဘိလၢ တၢ်သဘံၣ်အကတီၢ်ဘၣ်-တၢ်အံၤပၣ် ဃုာ်ဝဲဒီး နီၢ်ဒီမိၢ်ဝါတၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မံဃုာ်ႇ တၢ်မၤတံာ်တာ်ၦၤအသးႇ တၢ်ကွၢ်ဟုၣ်ကစီၤႇ လုၢ်လၢ်ဒီးတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ တၢ်မၤတဖၣ်ႇ မ့တမ့ၢ် တၢ်မၤပယွဲ တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်စၢၤသွဲၣ်ခွဲးယာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ၦၤတူၢ်ဘၣ်သွံၣ်ထံးတၢ်မၤဆူၣ် မၤစိးတဖၣ်ညီနုၢ်တၢ်ပာ်ဒ့ၣ်ပာ်ကမၢ်အဝဲသ့ၣ်လၢ တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်သဲစးလၢအဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ဝဲတဖၣ် အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. ၦၤလၢအဃၢၤဒီး အဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ် ကတိၤမဲာ်ဆှးအီၤလၢ အဘၣ်တူၢ်ဘၣ်တၢ်ဒ်အံၤန့ၣ်မ့ၢ်လၢ အနီၢ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲတၢ်ကူသိးဒီးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအဃိန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်မၤတရီတပါ ဒီးတၢ်မၤဆူၣ်မၤစိး န့ၣ် လ့ၤတက့ၤ တမ့ၢ်ပိာ်မုၣ်တဖၣ်အတၢ်ကမၣ်နီတဘျီဘၣ်. 

ဖဲပိာ်မုၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ကျဲးစၢးဃုထံၣ်စဲဃဲၤ တၢ်တီတၢ်တြၢ်အခါဒၣ်လဲာ်ႇ အဝဲသ့ၣ်ထံၣ်ဘၣ်ဝဲ သဲစးသနူတဖၣ်လၢ အတလီၤတံၢ်လီၤဆဲးႇ တၢ်ဟံးမူဟံးဒါတလၢၦဲၤႇ တၢ်ပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်တအိၣ်ႇ ဒီးမ့ၢ်တၢ်လၢပိာ်ခွါဒိၣ်စိလုာ်ဘၢ အီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်တီတၢ်တြၢ်သနူလၢ ပိာ်ခွါဒိၣ်စိလုာ်ဘၢအီၤတဖၣ်န့ၣ် ဒုးအိၣ်ဂၢၢ်ကျၢၤဝဲ လုလၢ်ထူသနူတၢ်နာ် လၢအလီၤဘၣ်ယိၣ်တဖၣ်ကွ့ၢ်ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ကဘၣ် ဟူးဂဲၤဒိသဒၢပိာ်မုၣ်တဖၣ်လၢ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တ ကးက့ၢ်ဂီၤကိးမံၤဒဲးႇ ဃုာ်ဒီးတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကး အကလုာ်ကလုာ်လၢထံကီၢ်ပဒိၣ်ဆီၣ်ထွဲဝဲန့ၣ်လီၤ. ထံကီၢ်ပဒိၣ် ကဘၣ်ဟံးထီၣ်မူဒါဒီးမၤလီၤတံၢ်က့ၤ တၢ်ပာ်ဒိၣ်ပာ်ကဲႇ တၢ်ဒီသဒၢဒီးတၢ်မၤလၢထီၣ်ၦဲၤထီၣ် ပိာ်မုၣ်ဖိသၣ်ဒီး ပိာ်မုၣ်တဖၣ်အခွဲးယာ်န့ၣ်လီၤ.
 
သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်မၤဆူၣ်မၤစိးတဖၣ်ကဲထီၣ်ဝံၤကဲထီၣ်က့ၤအဂ့ၢ်အံၤ ပာ်ဖျါဝဲလၢတၢ်ကဘၣ် ဘှီဘၣ်မၤဘၣ်က့ၤ ဒီးမၤဆူၣ်ထီၣ်က့ၤ သဲစးတၢ်မၤကျိၤကျဲသနူလၢ ကဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီလၢၦၤမၤပယွဲတၢ်တဖၣ်ခဲလၢာ်အဖီခိၣ် ဒ်သိးအဝဲသ့ၣ်တၢ်ဟံးမူဒါလၢအတၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်အပူၤကအိၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါပိာ်မုၣ် န့ၣ် အၢသီဝဲဒိၣ်တက့ၢ် ဖဲလၢတၢ်ပျၢ်ပူၤတၢ်ကမၣ်အလုၢ်အလၢ်အိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ KHRG ဒီး KWO မၤလီၤတံၢ်က ဒီးတၢ်ဃ့ထီၣ်လၢ တၢ်ဟံးန့ၢ်မူဒါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ထံကီၢ်ပဒိၣ်ကဘၣ်ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ပျၢ်ပူၤတၢ်ကမၣ် လၢကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်သုးမုၢ်တဖၣ်အတၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်အဖီခိၣ် ဒီးကဘၣ်ဟံးထီၣ်ဂ့ၢ်ဝီဆှၢထီၣ် ၦၤမၤပယွဲ သွံၣ်ထံး မုၣ်ခွါတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးခဲလၢာ် ဆူကမျၢၢ်ကွီၢ်ဘျီၣ်အပူၤလၢတၢ်ဟံးန့ၢ်မူဒါ ကအိၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
 
ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ကဘၣ်ဟူးဂဲၤဒုးအိၣ်ထီၣ် သဲစးတၢ်မၤကျိၤကျဲသနူလၢ အမၤၦဲၤၦၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဖၣ်အတၢ်လိၣ် ဘၣ် ဒီးတြီဆၢဒီသဒၢအါထီၣ် တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါပိာ်မုၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ၦၤကိးဂၤဒဲးမ့အိၣ်လၢ သဲစးအဖီ လာ်နီၢ်နီၢ်န့ၣ်ႇ ထံကီၢ်ပဒိၣ် ကဘၣ်လူၤပိာ်မၤထွဲတၢ်သိၣ်တၢ်သီအံၤဒီး သဲစးတၢ်ဘျၢတဖၣ် ဒ်သိးၦၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်တီတၢ်တြၢ်အကျိၤအကျဲလၢတၢ်နာ်န့ၢ်အီၤသ့အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ၦၤတဝၢဖိကိးဂၤဒဲးႇ ပိာ်မုၣ်ဒီးပိာ်ခွါခဲလၢာ်ႇ ကဘၣ်လူၤပိာ်မၤထွဲဝဲ ကျိၤကျဲအံၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲပထံၣ်ဘၣ် တၢ်မၤပယွဲပိာ်မုၣ်တဖၣ်အ သးတၢ်တူၢ်ဘၣ်ႇ မုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်တၢ်အိၣ်ယၢၤႇ အနီၢ်ခိက့ၢ်ဂီၤဒီး အနီၢ်သးန့ၣ် ပကဘၣ်တဲဖျါထီၣ်အီၤန့ၣ်လီၤ. ၦၤလၢအတဲဖျါထီၣ်တၢ်တဖၣ်အံၤစ့ၢ်ကီး ကဘၣ်တၢ်ဒီသဒၢအီၤစ့ၢ်ကီးလီၤ. 

လၢတၢ်ခဲလၢအဖီခိၣ်ႇ ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢအနီၣ်ထိၣ်ဘၣ်ဃးမုၣ်ခွါတၢ်တတုၤသိးထဲသိးအပတီၢ်န့ၣ် ထံကီၢ် ၁၈၉ ဘ့ၣ်အကျါႇ ကီၢ်ပယီၤန့ၣ်အိၣ်ဝဲလၢ နီၣ်ဂံၢ် ၁၄၈ ဘ့ၣ်တဘ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကဘၣ်ဒုးလိၣ်ထီၣ်ဖးထီၣ် ဘျၢသနူ တဖၣ် ဒ်သိးပိာ်မုၣ်အတၢ်ပာ်ဖှိၣ်မၤသကိးလၢ ၦၤမၤတၢ်ဆၢတဲာ်အကျါကအါထီၣ်အဂီၢ်ႇ ဒီးတဘျီဃီထံကီၢ်ပဒိၣ် ကဘၣ်ဟံးန့ၢ်ပိာ်ထွဲ တၢ်ဒီသဒၢတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါပိာ်မုၣ်သဲစး လၢတၢ်ပာ်ကတီၢ်တ့ၢ်အီၤလၢ ထံကီၢ်ပၣ်လံၣ်မဲၢ်အပူၤ ယံာ်တ့ၢ်လံ ၇ နံၣ်လံန့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ႇ ဒ်အမ့ၢ်ဝဲပၣ်တံၣ်တဖုလၢ တၢ်အၢၣ်လီၤလၢတၢ်တြူာ်သံ မၤလီၤမၢ်ကွံာ်တၢ်ကွၢ်တလီၤထီဒါပိာ်မုၣ်လၢက့ၢ်ဂီၤအကလုာ်ကလုာ် (CEDAW) အသိးႇ  အဝဲသ့ၣ်ကဘၣ်မၤထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ၦၤဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်တၢ်ဘျၢ လၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤပိာ်မုၣ်တဖၣ်အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ.
 
ပထံၣ်ဘၣ်တ့ၢ်လံ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါပိာ်မုၣ်ဂ့ၢ်ဝီတဖၣ်အါမးလီၤ. ပကဘၣ်တြီဆၢဒီသဒၢသကိး ဒ်သိးတၢ်မၤပယွဲတဖၣ်အံၤသုတအိၣ်အါထီၣ်တဂ့ၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤကဘၣ်ကတၢၢ်ကွံာ်အခဲအံၤလီၤ. ပကဘၣ် –တူာ်သံမၤလီၢ်မၢ်ကွံာ် သွံၣ်ထံးမုၣ်ခွါတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကး ဖဲပစိၤအခဲအံၤလီၤ. မ်ပကပာ်လီၤတဲာ်တ့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်တဖျၢၣ်လၢ ပဖိမုၣ်တဖၣ် တဘၣ်ပျံၤဘၣ်ဖုးလၢၤ တၢ်စုဆူခီၣ်တကးလၢအတၢ်အိၣ်မူဒီး အတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်အပူၤန့ၣ်တက့ၢ်.