တနံၤအံၤ လါဒံၣ်စဲဘၢၣ် ၁ဝ သီ, ပှၤအိၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် လူၤပိာ်ထွဲမၤထွဲဝဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်အမုၢ်နံၤ ဒ်သိး ကမၤသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤ တၢ်တူၢ်လိာ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်လံာ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဘၣ်ဃးဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးအယာ် (UDHR) ဖဲ ၁၉၄၈ နံၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိသုးဟံးဆူၣ်န့ၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂ဝ၂၁ နံၣ်အဃိ  ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်အမုၢ်နံၤ လၢတနံၣ်ညါအံၤ ကဲထီၣ်တၢ်သူၣ်အုးသးအုး ဒီး တၢ်တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်လၢ အဆါဝဲ ဒိၣ်မး လီၤဆီဒၣ်တၢ်လၢပှၤကီၢ်ပယီၤဖိတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤဘၣ်ဒိ မၤပယွဲပှၤဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်ထီဒါ ပှၤကီၢ်ပယီၤ ဖိ စးထီၣ်လၢသုးဟံးဆူၣ်န့ၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤတဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်အစၢလိၤလိၤတခါလၢ အလီၤတူာ်လီၤကာ် လၢတၢ် ကပတုာ်ကွံာ် ပယီၤသုးအတၢ်မၤနၢၤအီၣ်ဃီၣ်ထီဒါ ကလုာ်ဒူၣ်ဒီးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါဆံးဖိ တဖၣ်လၢ အယံာ်အထၢ အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ တၢ်အံၤဘၣ်လိာ်အသးဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ခွဲးယာ်အမုၢ်နံၤ အတၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ပှၢ်လၢ တနံၣ် အံၤ လၢအမ့ၢ် ”တၢ်တုၤသိးထဲသိး“ လၢအဒုးသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤပှၤဘၣ်ဃး တၢ်လၢအကလဲၤပူၤပှၤ ဖဲပမ့ၢ်တပာ် ကဲဝဲ တၢ်တုၤသိးထဲသိးဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးယာ်အတၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ပှၢ် လၢအမ့ၢ် ”တၢ်တုၤသိးထဲသိး“ အံၤ ဘၣ်တၢ်ထံၣ်န့ၢ်အီၤလၢ (UDHR) အဆၢဖိ(၁) လၢအစံးဝဲ ”ပှၤကိးဂၤဒဲးအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်ဃုာ်ဒီးတၢ်သဘျ့ဒီး တၢ် တုၤသိးထဲသိး လၢအပှဲၤဒီး အသူးသ့ၣ်အလၤကပီၤဒီး တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်“န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤ အါရံၤ ၂ဝ၂၁ နံၣ်န့ၣ် ပှၤလၢ အအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ် အတၢ်ဘၣ်သးထီဒါ သုးဟံးဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ တဖု, သုးလၢအမၤလီၤမၢ် တၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ပှၢ်လၢအမ့ၢ် ”တၢ်တုၤသိးထဲသိး“ အံၤ ထီဘိတဖု, လၢအဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ကွၢ် ဒိၣ်ဆံးကွၢ်တလီၤတၢ်ဒီး တၢ်တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်တဖၣ်ဒီး ဒုးကဲထီၣ်တၢ်မၤဒ်န့ၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လၢ အဖိးသဲစး, ဒ်သိး ကနုာ်လီၤလၢ ထံကီၢ်အထံရူၢ်ကီၢ်သဲး, မုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ် ဒီး ပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်မၤတကွီၣ်အပူၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

စးထီၣ်လၢ သုးဟံးဆူၣ်န့ၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် ပှၤကညီကိးဂၤဒဲး လၢအသးနံၣ်လီၤဆီလိာ်သး, ကလုာ်ဒူၣ်ဒီး တၢ် ဘူၣ်တၢ်ဘါလီၤဆီလိာ်သးတဖၣ် လၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤ ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးဒီး ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သး ထီ ဒါဝဲ ပယီၤသုးမီၤစိရိၤတဖုလၢ အတပာ်ကဲဝဲ ပှၤဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်နီတစဲးဘၣ်ဒီး သူဝဲအတၢ်စိတၢ်ကမီၤလၢ ကကွၢ် တလီၤတၢ်ဒီး မၤနၢၤအီၣ်ဃီၣ်တၢ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤ တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ (CDM)တဖၣ် အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ်ပၣ်ဃုာ်ဝဲဒီး ပှၤလၢအမၤတၢ်စဲၣ်နီၤလၢ ကမျၢၢ်အသနၢၣ်တဖၣ် ဒီးအဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဃၣ်ကွံာ်ဝဲ အတၢ်လုၢ်အီၣ်သးသမူတၢ်ဖံးတၢ်မၤ, တၢ်သဘျ့ဒီး အတၢ်အိၣ်မူတဖၣ် ဒ်အဂ့ၢ်လိာ် ဝဲလၢ ကမၤတၢ်လၢသုးတဖုအံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိး ပှၤသူၣ်စၢ်သးဘီၣ်တဖၣ် အိၣ်လၢတၢ်မဲာ်ညါဒီး ဒုး တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်အတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်အဂီၢ် ဒီးပှၤကမျၢၢ်လၢအသးပှၢ်လၢအထီဒါသုးမီၤစိရိတဖုအံၤသ့ၣ်တဖၣ် မၤစၢၤ ဆီၣ်ထွဲစ့ၢ်ကီးအဝဲသ့ၣ်လၢ တၢ်လီၢ်ခံ ဒ်အတၢ်မုၢ်လၢ်အိၣ်လၢကသူၣ်ထီၣ်ကီၢ်ပယီၤလၢ အလၢပှဲၤဒီး တၢ်ပာ်ကဲ တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒ် (UDHR) အပူၤအသိးတဖၣ် ကကဲထီၣ်ဝဲတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. လၢအတၢ်ဂုာ်ကျဲးစၢးထီဒါ သုးမီၤစိရိၤအံၤအပူၤ ပှၤလၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ဖဲအဂုာ်ကျဲးစၢး ဒီသဒၢ အတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်အခါ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်တၢ်ဖီၣ်အီၤဒီး ဒုးဃာ်အီၤလၢအတဖိးသဲစး, တၢ်မၤပယွဲ လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး မုၣ်ခွါသွံၣ်ထံး အတၢ်မၤ ပယွဲဒီး တၢ်လီၤမၢ်လၢတၢ်တသ့ၣ်ညါထွဲအီၤတဖၣ် ဃုာ်ဒီးတၢ်မၤသံမၤဝီ လၢသုးဟံးဆူၣ်န့ၢ်တၢ်တဖၣ်အံၤ န့ၣ်လီၤ.

ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်လၢ ခိခိၣ်တၢ်လီၢ်တဖၣ် လၢအဘၣ်တၢ်ပညိၣ်ဃာ်အီၤဖးယံာ်လၢသုးအတၢ်မၤပယွဲတဖၣ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ကဒါဒီး တၢ်ကီတၢ်ခဲဒီးတၢ်မၤပျံၤမၤဖုး လၢအဝဲသ့ၣ်အတၢ်အိၣ်မူ, အတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူ, ဒီး နီၢ်ခိအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဒီး အသူးသ့ၣ်လၤကပီၤတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ သုးဟံးဆူၣ်န့ၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ န့ၣ် စုကဝဲၤအတၢ်ဘၣ်ဂံာ်ဂူာ်တဖၣ်လၢ အအိၣ်ထီၣ်လၢ ကီၢ်ပယီၤသုးဒီး ကလုာ်ဒူၣ်ဖီၣ်စုကဝဲၤကရၢတဖၣ် အ ဘၢၣ်စၢၤန့ၣ် ဆူၣ်ထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါမးရှး ၂ဝ၂၁ နံၣ်ထီၣ်သီသီအဆၢကတီၢ် ပယီၤသုးစးထီၣ်အတၢ်ဒုးလၢ ကဘီယူၤ ဖဲကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ လၢအပညိၣ်ဝဲပှၤကမျၢၢ်အဟီၣ် ကဝီၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ကဘီယူၤ အတၢ်ခးလီၤ အံၤမၤဟးဂီၤသဝီတဖၣ်, မၤသံကမျၢၢ်အါဂၤ ဒီး ဒုးကဲထီၣ်ပှၤသဝီဖိတဖၣ်လၢ အဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံ ဒီးဘၣ်ဟးထီၣ် လၢအနီၢ်ကစၢ်အဟံၣ်အဃီဒီး အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပယီၤသုးလၢ အဟံးဆူၣ်န့ၢ် တၢ်စိကမီၤတဖုအံၤ မၤအါထီၣ်အသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအါအါဂီၢ်ဂီၢ်လၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤကမျၢၢ်တဖၣ်ဟးထီၣ်လၢ တၢ်ချၢလၢအဝဲသ့ၣ်တနံၤဘၣ်တနံၤအတၢ်အိၣ်မူအဂီၢ်တသ့ဘၣ် မ့ၢ်လၢတၢ်ဘၣ်ယိၣ် အိၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ် လၢပယီၤသုးကမၤသံ, မၤဘၣ်ဒိ မ့တမ့ၢ် ဖီၣ်ဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. အါန့ၢ်အန့ၣ် ပယီၤသုးအတၢ်သူပှၤကမျၢၢ်တဖၣ် ဒီးမၢဆူၣ်န့ၢ်အဝဲသ့ၣ်လၢကမၤတၢ် ဒီးသူဝဲပှၤကမျၢၢ်ဒ်သိးကဒီသဒၢလီၤ အနီၢ် ကစၢ်သးအဂီၢ် လၢညီနုၢ်အမၤတ့ၢ်ဝဲလၢ အပူၤကွံာ်အသိး လၢသုးမီၤစိရိၤအပူၤကွံာ်တဖၣ် အတၢ်ပၢအဖီလာ်န့ၣ် ဟဲက့ၤကဲထီၣ်ကဒါက့ၤအသးလၢခဲအံၤ အိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ် စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်တၢ်မၤပယွဲ ဒ်အံၤ တဖၣ်အမဲာ်ညါ ပှၤခိခိၣ်သဝီဖိတဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးဟူးဂဲၤဝဲသပှၢ်ပှၢ် လၢတၢ်မၤစၢၤဝဲ တၢ်ထီဒါသုးတဖုအံၤ အတၢ် ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ် ဒီးလၢတၢ်ဒီသဒၢပှၤလၢအအိၣ်လၢတၢ်မဲာ်ညါဒ်သိး ကခီၣ်ဆၢဒီသဒၢက့ၤ ပှၤဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်တဖၣ် န့ၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤဒူသဝီဖိတဖၣ် ဟ့ၣ်လီၤမၤစၢၤတၢ်အိၣ်ကဒုအလီၢ်ဒီး တၢ်ဒီသဒၢတဖၣ် ဆူပှၤလၢ အပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ (CDM) အတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ, ဘျီၣ်ဒိၣ်ကရၢဖိလၢတၢ်ဟီထီၣ်ကွံာ်တ့ၢ်အီၤ, ပှၤပာ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဘၣ်သး, ဒီး ပှၤလၢအဒီသဒၢပှၤဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်, ဒီးပယီၤသုးလၢအဟးထီၣ်ကွံာ်သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲ သ့ၣ်ပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်စ့ၢ်ကီးလၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါတၢ်လၢတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အပူၤ ဖဲပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ်အမဲာ်ညါ ဒၣ်လဲာ်န့ၣ်လီၤ.

လၢတၢ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ တၢ်သးအုးအတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတဖၣ်လၢ အပူၤကွံာ် အလါတဆံအဂီၢ် ဃုာ်ဒီးပယီၤသုးအတၢ်မၤ နၢၤအီၣ်ဃီၣ် ကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ်လၢအနံၣ်ယံာ်အလါအါအတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤဖးထီတဖၣ်အံၤအဂီၢ် ကညီဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ် ကရူၢ် ယူးယီၣ်ပာ်ကဲဘၣ် ပှၤလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤ လၢအဒုးဒံးတၢ်လၢ ကီၢ်ပယီၤအသီလၢ ကပာ်ပနီၣ်ဝဲ ပှၤ ကိးဂၤဒဲးတုၤသိးထဲသိးဝဲလၢ အသူးသ့ၣ်လၤကပီၤဒီး တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပအဲၣ်ဒိး ဟ့ၣ်သဆၣ်ထီၣ်ဘၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ် လၢကမၤစၢၤဒံးပှၤလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤ သ့ၣ်တဖၣ် ဒီးဒ်သိးကဂုာ် ကျဲးစၢးပတုာ်ကွံာ်တၢ်မၤစၢၤ ဒီးတၢ်ဆီၣ်ထွဲဝဲ ပယီၤသုးလၢအဟံးဆူၣ်န့ၢ်တၢ်စိတၢ် ကမီၤတဖုအံၤ အတၢ်ဖံးတၢ်မၤ လၢ အမၤပယွဲပှၤဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်ဒီး ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်တိစၢၤမၤစၢၤ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢတဖၣ်အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤအခီပညီမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဘၣ်ဂ့ၢ်လိာ်လၢ တၢ်ကဟ့ၣ်လီၤ တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒီးတၢ်ဖိးသဲစးဆူ ပယီၤသုး တဖုအံၤအအိၣ် ဒီး ဂ့ၢ်လိာ်လၢ ကပာ်ပနီၣ်ဝဲသုးတဖုအံၤဒ်အမ့ၢ် ကီၢ်ပယီၤ ပဒိၣ်တဖုအသိး လၢကျဲလိၤလိၤမ့ၢ်ဂ့ၤ တလိၤဘၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤအဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ် ကဘၣ်မၤတဲာ်စ့ၢ်ကီး မုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်လၢအမၤစၢၤ သုးတဖုအံၤ ခဲ လၢာ် ဒီး တၢ်ဟ့ၣ်မၤစၢၤပယီၤသုးတဖုအံၤလၢ တၢ်စုကဝဲၤတဖၣ်ဒီး အတၢ်ဘၣ်ထွဲတဖၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ်လီၤ. လၢခံ ကတၢၢ် ပသ့ၣ်နီၣ်ဘၣ်ပှၤလၢအဘၣ်ဟ့ၣ်ဃၣ်ကွံာ်အတၢ်သဘျ့ဒီး ဟ့ၣ်လီၤကွံာ်အသးသမူဒၣ်လဲာ် လၢတၢ်မၤ ထီဒါဆၢက့ၤ သုးဟံးဆူၣ်န့ၢ်တၢ်စိကမီၤတဖုအံၤအဖီခိၣ် ဒီးတၢ်ဒုးလၢကဒိးန့ၢ်ဘၣ် ဒံၣ်မိၣ်ကရ့ၣ်စံၣ်ကီၢ်စၢဖှိၣ်လၢ အပာ်ကဲ, ဒီသဒၢဒီး မၤလၢပှဲၤပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်လၢ ပှၤလၢအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤခဲလၢာ်တုၤသိးထဲသိး အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ.