စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီ,၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်ကီၢ်ပယီၤပူၤပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်အတၢ်အိၣ်သးဟဲနးဒိၣ်ထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)လၢအဘၣ်တၢ်တီခိၣ်ရိၣ်မဲအီၤလၢသုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်မ့အီၤလဲၤအံၤအိၣ်ဒီးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢအသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးမၤတပျုာ်တပျီၤ,မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲကမျၢၢ်ဒီးထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအတၢ်ဒီသဒၢတနီၤလၢအိၣ်ကွဲးပာ်အသးဖဲ၂ဝဝ၈တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ်အပူၤအိၣ်ကွဲးလီၤအသးလၢကဒီသဒၢဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤအိးထီၣ်ကျဲဒ်သိးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်ကကဲထီၣ်သးအါထီၣ်ဝဲအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအခီၣ်ထံးဃုလါအတီၢ်ပူၤန့ၣ်အဝဲသ့ၣ်ပာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်ထံကီၢ်အဒုၣ်ဒါအသိးဒီးမၤဆူၣ်ထီၣ်အတၢ်ဂဲၤပျုၢ်ဂဲၤဆှးဒ်သိးကဆီၣ်တံၢ်မၤလီၤပှီၤကွံာ်ဝဲပှၤလၢအထီဒါအဝဲသ့ၣ်တဖၣ်အဃိဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤဒီးသးသမူအါဖျၢၣ်ဘၣ်လီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤခးဒီးမၤသံဝဲပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဒီးသုးမီၤစိရိၤကဘီယူၤခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဆူသဝီတဖၣ်အပူၤအဃိလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.တကးဒံးဘၣ်အဝဲသ့ၣ်တြီမၤတံာ်တာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်သိးအသုတဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျတၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲဒီးတၢ်ကစီၣ်တဖၣ်,သူဝဲထံကီၢ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ်ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်ဝဲ,မၤဆူးမၤဆါဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးဟံးန့ၢ်ဝဲအရ့ဒ်အတၢ်ဘၣ်သးဒၣ်ဝဲအသိးန့ၣ်လီၤ.

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်လၢအကဲထီၣ်သးစးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ်လီၤ.တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးယာ်တဖၣ်ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတကီၢ်ခါတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဒီးတၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.ပာ်ဖျါဃုာ်စ့ၢ်ကီးလီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိဒီးထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်မုၢ်လၢ်ဒီးအတၢ်ဂုာ်ကျဲးစၢးတဖၣ်လၢကဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲအဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢလီၤဆံးလီၤစှၤဘၣ်ဆၣ်အဝဲသ့ၣ်ဃုကျဲလၢကခီဆၢက့ၤဝဲသုးမီၤစိရိၤအံၤခီဖျိအဝဲသ့ၣ်သ့ၣ်ညါဝဲသုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤတဖၣ်အံၤအတဖိးသဲးစးဒီးတၢ်တီတၢ်တြၢ်တအိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်န့ၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤဃုကျဲလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲလီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ်အတၢ်လဲၤခီဖျိဒီးအတၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီတဖၣ်အံၤတမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်ကနၢ်ဟူအီၤဘၣ်ဘၣ်ဆၣ်မ့ၢ်ဒ်သိးဒီးတၢ်ကဘှါရှဲန့ၢ်အီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖး 

တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ကညီဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်ကၡူၢ် (KHRG) မၤဝဲတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအပတီၢ် လၢကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ လၢတၢ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ် မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်ဘၣ် တၢ်မၤအၢမၤသီဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒ်လဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကိးသတြီဒံးကွ့ၢ်ကွ့ၢ် လၢတၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အံၤ က့ၤတဲဘၣ်က့ၤဝဲအတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ, တၢ်လဲၤခီဖျိလၢအဘၣ်ပျံၤ ဘၣ်ဖုးတၢ်ဒီးအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတအိၣ် ဒ်အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သဂၢၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤဆၢထီဒါက့ၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အၢအၢ သီသီလၢအတအိၣ်ဒီးတၢ်သူၣ်ကညီၤသးကညီၤဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ အတၢ်နာ်ကျၢၤမုဆု ဒီးတၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤလၢအတကဒံကဒါဘၣ်တဖၣ် ဒ်သိးဒီးကဒုးဒံးတၢ်ဆူညါ လၢဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်သဘျ့အဂီၢ် တုၤအကတၢၢ်တစုန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ  တၢ်အကါဒိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ လၢတၢ်တိစၢၤမၤစၢၤလိာ်သးကဒဲကဒဲ ဒ်ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အသိး ဒီးပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ် ဂဲၤ (CDM) တဖၣ် ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အိၣ်ကဒုဒီးတၢ်ဒီသဒၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.  

တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါစ့ၢ်ကီး ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိ ဒ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်တိာ်ကျဲၤခိၣ်သ့ၣ် တခါလၢ အဒုးထီဒါကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ယံာ်တ့ၢ်မးလံန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်အဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ် စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုးတဖၣ်န့ၣ် စး ထီၣ်ကဲထီၣ်တ့ၢ်လံအသး တချုးဒံးလၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ထံကီၢ်တၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢအကဲထီၣ်သးခဲအံၤန့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ် လၢအမ့ၢ်တၢ်ပနီၣ်လၢအပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ”တဲာ်လွံၢ်တဲာ်“သ နူန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်လၢအဟူးဂဲၤသဘျ့ လၢအမ့ၢ် ခ့မ်ကၠိလံၤ (Kim Joliffe) ပာ်ဖျါဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ ”တၢ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအ မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဘၣ်, အါန့ၢ်အန့ၣ် သူဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဒ်တၢ်ပီးတၢ်လီလၢအကါဒိၣ်တခါလၢတၢ်ဒုးပျီပူၤ“န့ၣ်လီၤ. ဖဲကီၢ် ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ မ့လဲၤခီဖျိဘၣ်ဝဲတၢ်ဒုးတၢ်ယၤစှၤဘျီ မ့တမ့ၢ် တနီၤတၢ်ဒုးတၢ်ယၤမ့တအိၣ်ဘၣ်ဆၣ် လၢဟီၣ်ကဝီၤအဂၤတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ထီၣ်ဒုးဒီးတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ လၢအ ဆၢတတဲာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒွးတယာ်ဝဲလၢ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ ကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဝံၤအလီၢ်ခံတုၤ လါယူၤ ၂၃သီန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ ဒူဖိသဝီဖိအနီၣ်ဂံၢ် ဘူးထီၣ်လၢ ၁၇၇,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဘၣ်စံၣ်မှံဟးဖျိးလၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. လၢအကျါကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ကညီကီၢ်စဲၣ်အပူၤန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၅ဝ,ဝဝဝဂၤ လၢအဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတ့ၢ် စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်လီၤ. (ဖဲလါအီကူး ၂၃သီန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၁၄ဝ,ဝဝဝ ဂၤ ဘၣ်စံၣ်အိၣ်က မှံဒံးအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ). KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်စ့ၢ်ကီးတၢ်ပာ်ဖျါအါထီၣ်ဘၣ်ဃး ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်လဲၤခီဖိျသဂၢၢ်ဘၣ် တၢ်ဒုးထီဒါကမျၢၢ် ဃုာ်ဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိး, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ် ဒီးတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒ်တၢ်ဒုးစုကဝဲၤတခါအဃိ လီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ထီဒါလၢအလီၤဘၣ် ယိၣ်တဖၣ်အါကလုာ်န့ၣ်လီၤ. 

စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအက့ၢ်အဂီၤတဖၣ် ဟဲအါထီၣ်လၢခိခိၣ် ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤဒီး ခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤတဖၣ်ဘၣ်အမဲာ်ညါ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဝဲဒ်သိးအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ လၢအသူတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်အံၤကနုာ်လီၤဆူသဲးစးတၢ်ဘျၢသကီွၤအပူၤ ဒီးကဘၣ်လိာ်ဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲစးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ပဒိၣ်အသီလၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုအံၤဝံၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကွံာ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီး စံးဝဲလၢ တၢ်ဃုထၢတဘျီအံၤ တၢ်တီတၢ်လိၤတအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်ဂုာ်ကျဲးစၢးဆီတလဲဝဲ သဲစးတၢ်ဘျၢ လၢအသူဝဲလၢတၢ်ထီဒါဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အံၤ ကဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

ဒ်န့ၣ်အသိး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ပတုာ်တၢ်ခးအလံာ်ဃံးဃာ် (NCA)အံၤ ဒီးကွဲမုာ်ဝဲလၢ တၢ်ကမၤ တၢ်ပတုာ်တၢ်ခး ဒ်သိးကဟ့ၣ်အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ပျဲလၢကမၤဘၣ်ဝဲ တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ ဒ်သိး အကဂၢၤဃာ် ”တၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်“အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ရၤလီၤတခီတၢၤဝဲတၢ်ပတုာ်တၢ်ခးဒီး ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကခီဆၢက့ၤဝဲတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အကမၤတံာ်တာ်ဝဲအတၢ်ပၢတၢ်ပြးဒီးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဟ့ၣ်စိ ဟ့ၣ်ကမီၤက့ၤအသုးမုၢ် ဒ်သိးကဒုးထီဒါတၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ဝဲသုးဖီၣ်စုကဝဲၤအဂၤထီဘိလၢ အတလူၤပိာ်ထွဲတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤတဖၣ်ဘၣ် ဒီးပှၤတဖုဂ့ၤတဖုဂ့ၤ လၢ အထီဒါ(စကစ)သုးမီၤစိရိၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ဒ်ပှၤပူထီၣ်တၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အသိးန့ၣ်လီၤ. 

လၢအခီၣ်ထံးလံၤလံၤ သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူဝဲခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တခါအံၤ ဒီးထီထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ခိၣ်တီလၢတၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤက့ၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်သဲးစး ဒ်သိးကဖီၣ်ဒုးဃာ်တၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တြီတံၢ်ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး တၢ်ဆါအတၢ်လီၤ ဘၣ်ယိၣ် ဒီးတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျ တၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲတဖၣ် ဒီးသူစ့ၢ်ကီးဝဲတၢ်ဆါအံၤဒ်တၢ်စုကဝဲၤတခါ လၢတၢ်ထီဒါကမျၢၢ်ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤတၢ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံလၢအကဲထီၣ်သးဒံးအဖၢမုၢ်တဖၣ် ဃုာ်ဒီးခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ အံၤဟဲအါထီၣ်အဖီခိၣ် (စကစ) သုးမီၤစိရိၤ တြီဃာ်ဝဲ ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ကလဲၤဆူတၢ်လီၢ်လၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်မၤစၢၤနီၢ်နီၢ်တဖၣ်အဃိ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိစၢၤမၤၤအတၢ်မၤတဖၣ်ကီခဲဒိၣ်ထီၣ် ဒီးမ့ၢ်တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အသးသမူအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 
 

တၢ်မၤအကျိၤအကျဲပီညါ 

တၢ်ပာ်ဖျါတဖၣ်အံၤ ဒိးသန့ၤထီၣ်သးလၢ တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးလီၢ်ကဝီၤခိခိၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဒီးဒ်န့ၣ်အသိး ပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဒီး CDM တဖၣ် လၢအဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤ လၢတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. KHRG စးထီၣ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ် တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တုၤလါယူၤတၢတနွံ ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ်လီၤ. KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ်ခဲလၢာ်အိၣ် ၁၃၃ ဂၤ ဒီးတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အါတက့ၢ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ထွဲဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်သံကွၢ်ဒီး ပှၤမၤ CDM အိၣ် ၄၉ ဂၤ ဒီးအါတက့ၢ်အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ပှၤလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ လၢအဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ်အဟံၣ်အဃီဒီး အဒူသဝီ မ့တမ့ၢ် ပှၤလၢအဘၣ်ဟဲအိၣ်ကဒုလၢ KNU အတၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ ပၣ်ဃုာ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ KHRG ပျီပူၤပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ် မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်ဝဲဖဲဟီၣ်ကဝီၤ လၢ KHRG ဟူးဂဲၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ်အံၤ တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါအီၤတၢ်ဆၢကတီၢ်တကွီၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဃုလါအတီၢ်ပူၤ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤထီၣ်သီ တုၤလါယူၤလံအကတၢၢ်တနွံန့ၣ်လီၤ. လၢလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ တၢ်သူဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်အီၤအါန့ၢ်ဒံး ၁ဝဝ ခါန့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဂ့ၢ်အကါဒိၣ်လၢ တၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါအီၤတဖၣ်

အဆၢဒိၣ် (၁)- တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံ, တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢကီၢ်ပယီၤ အပူၤ စးထီၣ်သးလၢခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤဒီးခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိလၢဝ့ၢ်ပူၤလၢအကထိတဖၣ် ဒီးမ့တမ့ၢ် ခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ဒူသဝီလၢအကယၤတဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးလၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီးသုးမီၤစိရိၤအသနူတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သူခွဲးယာ်သဘျ့လၢတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သး လၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ပညိၣ်လၢကဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး ကသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါ ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ် အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. 

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ထံဖိကီၢ်ဖိအပဒိၣ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်ဝံၤန့ၣ် ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဝဲတၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဂ့ၢ်ဂီၢ်အူပဒိၣ်အဂ့ၢ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤ, ဒီးစံၣ်ညီၣ်ပီတ့အကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးဟ့ၣ်လီၤတၢ်စိ တၢ်ကမီၤဆူ သုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်အစုပူၤန့ၣ်လီၤ. ဒုးအိၣ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲ သဲးစးတၢ်ဘျၢဒီးသနူတဖၣ်လၢ ကတြီဃာ်ဝဲ မ့တမ့ၢ် ကဆိကတီၢ် ဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဂံၢ်ခီၣ်ထံးခွဲးယာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၤဆီဒၣ်တၢ် ထုးထီၣ်ဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢလၢအထီဒါဝဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ် တဘၣ်ပာ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဘၣ်သးသဘ့ျဘၣ်, တၢ်တဘၣ်ပာ်ဖှိၣ်ကရၢကရိထီၣ်သးဘၣ်, ဒီးတၢ်တဘၣ်သူနီၢ်တဂၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခူသူၣ်ခဲွးယာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤမ့မ့ၢ်တၢ်လုၢ်သ့ၣ်ခါပတာ် ဟီၣ်ခီၣ်ဒီဖျၢၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢဘၣ်ဆၣ် ခီဖျိသုးမီၤစိရိၤရၤလီၤဂ့ၢ်ဂီၢ်အူထံ ကီၢ်တၢ်အိၣ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအသီတဖၣ်အံၤအဃိ သူဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢတဖၣ်အံၤ လီၤလီၤဆီဆီ လၢကမၤဘှ့ၣ်မၤဘှီၣ်ဒီး ဒုးကဲထီၣ်ပှၤလၢအထီဒါတၢ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢတဖိးသဲးစးလၢကျဲအဘိဘိန့ၣ်လီၤ. 
• တၢ်မၤတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤသုးဟံ တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢအအၢအသီတဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒိတၢ်တီၢ်, တၢ်မၤဆူးမၤဆါ, ခးဝဲရီဘၢၣ်ကျိဒီးကျိချံနီၢ်ကီၢ်တဖၣ် ဖဲအ ဝဲသ့ၣ်မၤလီၤပြံလီၤပြါဝဲ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အခါန့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးလၢအကယၤတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ ဒီးပှၤလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်လဲၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ လၢဝ့ၢ်တကူၣ်ဒီးမါတလ့ဝ့ၢ်အံၤန့ၣ် လီၤဂာ်လၢနလဲၤဒိးသံလီၤ နသးလၢကျဲမုၢ်ခိၣ် ဒီးအိၣ်ခိးမတဂၤလၢကသံဆိလဲၣ်လီၤ. (တၢ်အံၤလီၤဂာ်လၢ နလိာ်ကွဲတၢ်လိာ်ကွဲလၢပှၤဘၣ်သံတခါလီၤ). အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဘျီလၢ်လၢ်ဖဲအအဲၣ်ဒိးခးပှၤန့ၣ် အခးပှၤသ့လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ခးအနီၢ်ကီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ. ပှၤသံတ့ၢ်အါဂၤလံ. အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဟ့ၣ်တၢ်ခးပလီၢ်ဝဲ ပှၤပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးဖိတဖၣ်ဘၣ်.”(စီၤအ---, ဖၠၣ်စိမိၤကၠိဖိလၢဝ့ၢ်တကူၣ်တဂၤ)

• KHRG မၤဝဲတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီး (စကစ)သုးဖိဒီးကီၢ်ပယီၤပၢၤကီၢ်လၢအနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါ ထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢ ဖဲကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤဆၢကတီၢ်အခါန့ၣ် သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲဒၣ်တၢ် မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးတနီၤနီၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ထံၣ်ဘၣ်ဝဲဒၣ်လၢ အက စၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တနီၤနီၤန့ၣ် ခီဖျိလၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဖဲတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤအခိၣ်အဃၢၤတၢ်လီၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ဖဲပှၤကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ်သုးမီၤစိရိၤ ဖဲလဲဒါ, ဝ့ၢ်တကူၣ်အခါန့ၣ် ပကလဲၤမၤလီၤပြံလီၤပြါ ကမျၢၢ်လၢအပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပပှၤနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ် အဂၤ(၅ဝ). ပပှၤလၢ အစိာ်ကျိနီၢ်ကီၢ်အိၣ် (၆)ဂၤန့ၣ် ပၣ်ဃုာ်ဒီးယၤ. ပခးဝဲပှၤကမျၢၢ်လၢ ဟဲပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. နီၢ်ကီၢ်ကီၢ်န့ၣ် ပကျိချံတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်လၢ ကဘၣ်ခးဝဲ ပှၤကမျၢၢ်လၢအတၢ်ကမၣ် တအိၣ်ဘၣ်တဖၣ်အံၤဘၣ်.” (ပၢၤကီၢ်တဂၤအိၣ်လၢ ဘံလ့ကီၢ်ဆၣ်, ဒူသထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်) 

• ခီဖျိလၢ(စကစ)သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢတၢ်က့ၤမၤခီဆၢဝဲပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အ ဃိ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အံၤ သူဝဲဒၣ်တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးအကျိၤအကျဲဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်သး အကျိၤအကျဲအကလုာ်ကလုာ် ဒ်သိးကပူၤဖျဲးဝဲဒၣ်ဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး, တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ထီဒါ အဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကလီၤစှၤဝဲဒၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် ဖဲအဖီၣ်ကမျၢၢ်အခါ တဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဘၣ်မနုၤအဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ပှၤကညီ လဲၣ်ဒီး တဟ့ၣ်စ့ၢ်ကီးအခွဲးလၢ ကဆဲးကျိးဆဲးကျၢအဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်သဲစး တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အ သိး ပှၤလၢတၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤတဖၣ် ဘၣ်မနုၤအဃိ တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်လဲၣ်, ပှၤဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်ဖဲလဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်တၢ်အိၣ်သး အိၣ်ဒ်လဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်အိၣ်မူဒံးဧါ တအိၣ်မူဒံးဧါဒီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအဂၤ လၢဘၣ်ဃးကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲအိၣ်ဒ်လဲၣ်တဖၣ်န့ၣ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး အတံၤသကိးတဖၣ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤနီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢသဲစးန့ၣ်အိၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ကိာ်ပူၤလီၤ (SAC ဆၢတဲာ်တၢ်ခဲလၢာ်လီၤ). ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်န့ၣ် တၢ်လၢအဝဲ သ့ၣ်တဲဝဲဒၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ် ကဲထီၣ်ဝဲဒၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ (လၢပှၤထံဖိကီၢ်ဖိကဘၣ်လူၤပိာ်မၤထွဲအီၤ)လီၤ. (SAC ပှၤလၢအိၣ်ဒီးတၢ်စိတၢ် ကမီၤမ့ဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်န့ၣ်) အဝဲသ့ၣ်မၤသံ, ဖီၣ်ဃာ်, ဒုးဃာ်ပှၤကညီ ဒီးတၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သးမၤန့ၣ် မၤသ့ခဲလၢာ်လီၤ. သဲးစး တၢ်ဒိၣ်စိတအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. တၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်မၤန့ၣ် ထီဒါဝဲဒၣ်ထံဖိကီၢ်ဖိခဲလၢာ်လီၤ.” (ကၠိသရၣ်တဂၤအိၣ်လၢဝ့ၢ်ဖၣ်အၣ်) 

အဆၢဒိၣ် (၂)- ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ (CDM)

ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် ဆူၣ်ချ့ပှၤမၤတၢ်ဖိအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ဟးထီၣ်ကွံာ်လၢအတၢ်မၤပူၤဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤအက့ၢ်အဂီၤတခါအံၤ ရၤလီၤအသး ချ့သဒံး ဒီးပဒိၣ်ပှၤမၤတၢ်ဖိလၢဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့အဂၤတဖၣ်စ့ၢ်ကီး စးထီၣ်ထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဃီန့ အံၤန့ၣ်လီၤ.

• ပှၤနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးလၢ အဝဲသ့ၣ်ဆၢန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်, ပဒိၣ်လၢကမျၢၢ်ဃုထၢထီၣ်ဝဲဒီး မုၢ်လၢ်ဝဲဒၣ်လၢ ကမၤလီၤပီှၢ်ကွံာ်ဝဲ(စကစ) ခီဖျိတၢ်ပတုာ်ကွံာ်ပဒိၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ (ပၢၤကီၢ်ဒီးသုး)လၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်အံၤစ့ၢ်ကီး ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ် လၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်လၢအတတီတလိၤဒီး လၢအတဖိး မံဒီးတၢ်ဘျၢသဲးစးတဖၣ်အံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်အဝဲသ့ၣ် အသးသဟီၣ်လၢကနုာ်လီၤ CDM န့ၣ်လီၤ.
• KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးပှၤနုာ်လီၤ CDM တဖၣ် ဘၣ်ဃးအဝဲသ့ၣ်တၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ကီတၢ်ခဲ ဒီးတၢ်တြီမၤတံာ် တာ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤ CDM အခါ ဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ တၢ်ဆၢတဲာ်လၢကနုာ်လီၤ CDM အံၤန့ၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်သးသမူတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်တဖၣ်သ့န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ် လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီ, တၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီ, တၢ်မၤတံာ်တာ်ဃုာ်ဒီး (စကစ)တၢ်မၤပျံၤမၤဖုးလၢ ကဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီးမၤထီဒါ အဝဲသ့ၣ်ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိပှၤလၢနုာ်လီၤ CDM အါဂၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ခီဖျိလၢပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် မၤတ့ၢ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ ယဘၣ်ယိၣ်လၢယဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်အတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်ဒိၣ်မးလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ယၤမ့တန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိလီၤ. ယနၢ်ဟူဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤပျံၤမၤဖုးဒီး ကမၤ ဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိန့ၣ်လီၤ.”  (CSO ပှၤမၤတၢ်ဖိတဂၤအိၣ်လၢထံထၣ်စွ့ဟီၣ်ကဝီၤ) 

• KNU လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်တဖၣ်အံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤစၢၤပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM လၢအဟဲတုၤလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ခီဖျိ တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီ, တၢ်အိၣ်ဆိးလီၢ်ကျဲ ဒီးတၢ်ကူတၢ်ကၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤ အဃိ ပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်, ပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤလၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် တဖၣ်အံၤ ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲဃ့ၢ်ဆူ KNU ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤစၢၤအကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးပှၤတဝၢတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်အံၤ အဂံၢ်ဆူၣ်လီၤဆီ မ့ၢ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတနီၤနီၤ ထံၣ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ကျဲအဂ့ၤက တၢၢ်တဘိလၢ ကဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ CDM အံၤန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤဒ်သိးပှၤအံၤ တလိၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤဘၣ်. လိၣ်ဒၣ်ထဲလၢ ပကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲပှၤလၢအမၤ CDM တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တကီၢ်ခါတၢ်ကဲထီၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတဘၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ် ပဘၣ်ဆီၣ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်လီၤ. ပဘၣ်ကွၢ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်ဒီး ပဘၣ်ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်အီၣ်တၢ်အီ ဒီး ဆီၣ်ထွဲလၢအဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်မၤတၢ်လၢပဂီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ.” 
(စီၤဝ... လၢတနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၃)- သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဒီးတၢ်မၤအၢမၤသီတဖၣ် 

ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိကမီၤဖဲဃုလါအတီၢ်ပူၤအံၤန့ၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်အိၣ်သး လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံး ခိခိၣ်သဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤ ဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်ချ့သဒံးန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သ့ၣ်တဖၣ် အါထီၣ်ဝဲကွ့ၢ်ကွ့ၢ် ဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဒီး တၢ်သံတၢ်ပှၢ် တၢ် လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်လီၤ. တုၤမ့ၢ်ဒူဖိသဝီဖိဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်စးထီၣ်ကတဲာ်ကတီၤဆိအသးလၢ တၢ်ဒုးလၢကကဲထီၣ်တဖၣ်, တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဒီး တၢ်မၤပယွဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် ဒ်လၢအပူၤကွံာ် အဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်တ့ၢ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကဟဲကဲထီၣ်ကဒါသးန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤတနီၤနီၤ အိၣ်လၢဟံၣ်တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်လၢအဒဲလီၤ. ပှၤလၢအအိၣ်ဘူးဒီးကျဲမုၢ်ခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် မံလၢအဟံၣ် တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်နၢ်ဟူလၢ ပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ်ကဟးဆှၣ်တၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ပျံၤတၢ်ဖုးတၢ်ဒီး ဟးမံလၢတၢ်လီၢ်အဂၤန့ၣ်လီၤ. ဂီၤခီန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲက့ၤလၢအဟံၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤနီၤ လဲၤပာ်ခူသူၣ်တၢ်အီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢပှၢ်ပူၤလီၤ. တၢ်မ့ၢ်ကဲထီၣ်သးတမံၤမံၤ အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်ခူသူၣ်ဖဲန့ၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်ကအိၣ်ဝဲဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.” (ပှၤစိာ်တၢ်သးခုကစီၣ်ဖိတဂၤလၢဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤသ့ၣ်တဖၣ်အါထီၣ်ဝဲ ဘၣ်ဆၣ် ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်တခီ စးထီၣ်သး ဖဲလါမးရှး ၂၇သီ ဒီးတၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒုးလၢအဆူၣ်ကတၢၢ်တခါဒီး ဒုးဆံးလီၤစှၤလီၤလီၢ်ကဝီၤတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် န့ၣ်လီၤ.
• ပှၤကမျၢၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးလၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤလၢ အဟဲကဲထီၣ်သး စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါ ဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံတဖၣ် အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးန့ၣ် ကီဒိၣ်မးလၢတၢ်ကပာ်ဂၢၢ်ပာ်ကျၢၤအီၤန့ၣ်လီၤ. ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢလၢအဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲ (UNHCR)ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအနီၣ်ဂံၢ် လၢကညီကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ်ဝဲ ၄၇,၇ဝဝ ဂၤ ဒီးလၢတလၢၤ ကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ် ၁,၁ဝဝ ဂၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်ကလဲၤဆူပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအိၣ်တၢ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး ကမၤနီၣ်မၤဃါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤကီခဲ, ဒီးတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအတၢ်အိၣ်သးတဖၣ်လီၤဆီလိာ်အသး ဒ်အမ့ၢ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်တစိၢ်တလီၢ် ဒီးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်လၢအသီတဖၣ် မ့တမ့ၢ် အါန့ၢ်ဒံးအလါတဖၣ်အဃိ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးနီၢ်နီၢ်န့ၣ် က အိၣ်အါန့ၢ်ဒံးနီၣ်ဂံၢ်လၢတၢ်ပာ်ဖျါအီၤခဲအံၤန့ၣ်လီၤ.
• တၢ်ကီတၢ်ခဲအဒိၣ်ကတၢၢ်အကျါတခါမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံ ကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အါထီၣ်အဃိ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် တဟူးဂဲၤလၢ ဟီၣ်ကဝီၤတနီၤအပူၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ ဒ်သိးကဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢပှၤလီၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲဒီး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤထီဒါ ထီၣ်ဒုးအဝဲသ့ၣ်တဖၣ် န့ၣ်လီၤ.

“ပပျံၤလၢပှၤကခးသံပှၤအဃိ ချံသ့ၣ်တဖၣ်ဟးတဘူၣ်နီတဘ့ၣ်ဘၣ်. ပလဲၤဆှၢတၢ်အီၣ်လၢ ပှၤဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်တဘူၣ် ဘၣ်. တၢ်ဖိတၢ်လံၤသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ကတာ်ထီသးလၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤလီၤ. ချံလၢကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤ လဲၤဃီၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤ တဘူၣ်ဘၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်ပျံၤလၢ SAC သုး ကခးအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.”  (KIC  မၤတၢ်သံကွၢ်သံဒိးဒီး ပှၤနီချံဖိ)

• ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဒီး တၢ်ဒုးတၢ်ယၤတဖၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအါထီၣ်, တၢ်ကဟ့ၣ်လီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိၤစၢၤ မၤစၢၤဂီၢ်ကီခဲထီၣ် ဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်လၢ NCA  တြီတံၢ်ဒီသဒၢဝဲ (ဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၢဆူၣ်, တၢ်မၤသံမၤဝီလၢအိၣ်ဒီးတၢ်ပညိၣ်လိၤလိၤ, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ်ဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်န့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်) သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဟဲအါထီၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤလၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုး ကဲထီၣ်သးစှၤအလီၢ်တဖၣ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒံးတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တဖၣ် အ ကလုာ်ကလုာ်န့ၣ်လီၤ. ဒူသဝီဖိအါဂၤမ့ၢ်ပှၤအုၣ်သးတဖၣ်လၢအထံၣ်ဝဲ သုးမုၢ်သံၣ်ဘိအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ ဒီးတၢ်ဆှၢအါထီၣ်သုးနီၣ်ဂံၢ် ဒီးစုကဝဲၤတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ်ဆူအဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. သဝီဖိအါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ် သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ဟူးဂဲၤဟးဆှၣ်တၢ်အါထီၣ် န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤတနီၤအပူၤ ကမျၢၢ်သုး(ပြည်သူ့စစ်)တဖၣ်အိၣ်ထီၣ်ဝဲအါဖုအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ယိၣ် လၢဒူသဝီဖိလၢဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဃုထၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်သုး လီၢ်လံၤတဖၣ် လၢကကဲထီၣ် ကမျၢၢ်သုးဖိအသီတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်မူဒါဒီး ဟူးဂဲၤလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤ ဖဲကၡူၢ်ဟီၣ်က ဝီၤအပူၤ, ဒီးဘၣ်တၢ်ပာ်လီၤအမူအဒါလီၤလီၤဆီဆီလၢ ကကွၢ်ဟုၣ်ကွၢ်စူၣ်သဝီဖိဒီး လီၢ်ကဝီၤခ့ၣ်အဲၣ်ယူၣ်တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ပတဲဆါခူသူၣ် သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂ့ၢ်ဘူၣ်ဖဲပဟံၣ်ပူၤလီၤ. မ့ၢ်လၢ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မဲာ်ချံအိၣ်အါမး လၢအလဲၤတၢၣ်ပှၤလၢအပဲာ်ထံနီၤဖးတၢ်ဒီး ပှၤလၢအတဘၣ်သူၣ်ဘၣ်သး သုးပဒိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဆူပၢၤကီၢ်အိၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.” (တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်တဘံၣ်တဘၢဒီးတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးဒူသဝီဖိ တၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤ လီၤသဘ့ျတဖၣ် ဟဲက့ၤအိၣ်ထီၣ်ကဒါန့ၣ်လီၤ. သုးတဖၣ်သမံသမိးဝဲ ပှၤလဲၤတၢ်က့ၤတၢ်တဖၣ် ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်သဝီဖိအဃိ တၢ်အံၤ ဒုးအါထီၣ်တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးလၢတၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤအလီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ုံၤွ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်တၢ် ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂ့ၢ်တဖၣ်အါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကိးသတြီထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပဒိၣ် ဒီးကလုာ်ဒူၣ်ဖီၣ်စုကဝဲၤခဲလၢာ်ကဘၣ်ပတုာ်တၢ် သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ် ဒီးကအၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်တၢ်တြီဃာ်မ့ၣ်ပိၢ်အလံာ်ဃံးဃာ် ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်အသီတဖၣ်အိၣ်ဒံးဝဲကွ့ၢ် ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.

အဆၢဒိၣ် (၄)- ခိရိနၣ်တၢ်ဆါတၢ်အိၣ်သး ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ

လါယူၤလံထီၣ်သီအပူၤန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤပူၤ တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့ဒီးတၢ်လိာ်ခိၣ်လိာ်ကွဲဝဲၤကျိၤ (ကျန်းမာရေးနှင့်အားကစား၀န်ကြီးဌာန) အတၢ် သမံသမိးဒီးတၢ်ပာ်ဖျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ဃး ပှၤဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်ခိရိနၣ် တၢ်ဆါ-၁၉ဟဲအါထီၣ်ချ့သဒံးဒီး ကီၢ်ပယီၤကွၢ် ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤ နးနးကလဲာ်န့ၣ်လီၤ.  

• စးထီၣ်တၢ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါတၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်အတၢ်ဟူး တၢ်ဂဲၤလၢကဒီသဒၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ် အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ် တၢ်တမၤအီၤလၢၤဘၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါအါမးန့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ အဂ့ၢ်တအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိ သဝီဖိတဖၣ် နၢ်ပၢၢ်ဝဲလၢအဝဲ သ့ၣ်တလိၣ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီတၢ်ဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါအဂ့ၢ်အံၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် လၢပသဝီပူၤဒီးလၢထံကီၢ်ပတီၢ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ဘၣ်ဃးခိရိနၣ်တၢ်ဆါန့ၣ် ပှၤတဆိကမိၣ်လၢၤဘၣ်. ယနီၢ်ကစၢ်နာ်က့ ယတဆိကမိၣ်လၢအဂ့ၢ်လၢၤဘၣ်.” (သဝီနဲၣ်ရွဲၣ်တဂၤလၢ နိၣ်တကီကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤမ့ၢ်မ့ၢ်တီတီဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်မၤဃံးထီၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤဒီးတၢ် ပီးတၢ်လီအကျိၤအကျဲတဖၣ်, ဒီးတြီဃာ်စ့ၢ်ကီးပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအဂၤတဖၣ်လၢ အကျဲးစၢးမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါဃၢ် အတၢ် ရၤလီၤသးဒီးဆူၣ်ချ့တၢ်လိၣ်ဘၣ် လၢပှၤကညီလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• တချုးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ် NLD ပဒိၣ်ရဲၣ်ကျဲၤဃုမၤန့ၢ်ဝဲ ကသံၣ်ဒီသဒၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တဖၣ် ဒီးပာ်လီၤတ့ၢ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ပာ်တဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်တဖၣ်ဟံးထီၣ်က့ၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤဝဲအံၤအဃိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် တတူၢ်လိာ်ဝဲကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်အံၤဘၣ် ခီဖျိတၢ်တနာ်န့ၢ်သုးတဖၣ်အံၤအဃိန့ၣ်လီၤ. 

“ပဘၣ်ယိၣ်လၢ ပယီၤသုးကဃါဃုာ်ကသံၣ်ဒီသဒၢဒီးတၢ်တမံၤမံၤဘၣ်ဖုး. (...) အဃိပှၤဆဲးကသံၣ်ဒီသဒၢ တဘူၣ်နီတဂၤဘၣ်.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တန့ဆါကီၢ်ဆၣ်, ဖၣ်အၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၅)- တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီး တၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီအဂီၢ် တၢ်တၤတၢ်တဖၣ်

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ မၤဟးဂီၤကွံာ် မုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤအတၢ်အိၣ်မူလၢကီၢ်ပယီၤပူၤကိးကပၤဒဲးဒီး မၤဘၣ်ဒိပှၤတဂၤ စုာ်စုာ်ခီဖျိ တၢ်တဒိးန့ၢ်သူဘၣ် အ့ထၢၣ်နဲးမ့ၢ်ဂ့ၤ, ဒီးမ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်မၤလီၤသတြူာ်ကွံာ် ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်အမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်မၤဟးဂီၤကွံာ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီတဖၣ်အဃိ တၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အံၤ ဘၣ်ဒိထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်ကိးဂၤဒဲး အတၢ်အိၣ်မူ, ဘၣ်ဆၣ် မၤဘၣ်ဒိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢကျဲအါဘိန့ၣ်လီၤ.  

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ တမ့ၢ်ထဲတၢ်ဆီတလဲ ကမျၢၢ်အပဒိၣ်လၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုဆူသုးမီၤစိရိၤသနူဘၣ်အမဲာ်ညါ မ့မ့ၢ်တခီလဲလိာ်စ့ၢ်ကီး လီၢ်ကဝီၤပှၤပၢဆှၢတၢ်ခိၣ်နၢ်တဖၣ်ဆူ (စကစ)အပှၤလၢ အဃုထၢပာ်လီၤဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဆီ တလဲက့ၤခိၣ်နၢ်လၢသုးဃုထၢထီၣ်အီၤတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအမၤဟးဂီၤ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်အတၢ်လဲၤကျဲဘၣ်, မ့ၢ်အမၤဟးဂီၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ်လၢ လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢဖိတဖၣ်ဒီး ခိၣ်နၢ်ပၢဆှၢတၢ်တဖၣ်လၢကဘၣ်ဆၢထၢၣ်ခၢၣ်စးလၢ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်ခဲလၢာ်န့ၣ်ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ ဒူသဝီပှၤပၢဆှၢတၢ်လီၤ. အဂ့ၢ်ဒ်လဲၣ်န့ၣ် နမ့ဒီသဒၢနသဝီထဲလဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် နသဝီခိၣ်မ့ၢ်မၤ တၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်အဖီလာ်န့ၣ် နမၤတၢ်မနုာ်မးတသ့ဘၣ်. အဝဲကဆှၢတၢ်ကစီၣ်ဆူ (စကစ) အအိၣ်လီၤ.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ ကီၢ်ပယီၤအမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်နးနးကျံးကျံး လၢပှၤတဂၤဘၣ်တ ဂၤအဖီခိၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်ညါအပတီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤ ထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ဖံး တၢ်မၤတအိၣ်လၢၤဘၣ်, တၢ်ဖိတၢ်လံၤအပှ့ၤကလံၤဒိၣ်ထီၣ်, တၢ်တြီဃာ်တၢ်လဲၤတၢ်က့ၤ, မၤလီၤမၢ်ကွံာ်လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိးပနီၣ်တဖၣ် ဒီးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤခဲလၢာ်န့ၣ် ဒုးအါထီၣ်ဝဲတၢ်အီၣ် တၢ်အီဒီးတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• CDM အတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအံၤ မၤဘၣ်ဒိတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့အသနၢၣ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ (စကစ) သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ကၠိသရၣ်သရၣ်မုၣ်လၢအမၤ တၢ်လၢပဒိၣ်ကၠိတဖၣ် နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ CDM တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤပူၤအဃိ ပဒိၣ်ကၠိတဖၣ်အါတက့ၢ်ဘၣ် ပတုာ်ကွံာ်အသးန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါယူၤ ၁ သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤအိးထီၣ်က့ၤကၠိတနီၤဘၣ်ဆၣ် ကၠိသရၣ်ဒီးကၠိဖိတဖၣ်အိၣ်ဝဲစှၤဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ. 
• လၢတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ခ့ျသနၢၣ်တကပၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအိၣ်ဝဲဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်န့ၣ်လီၤ. ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိလၢ ကီၢ်ပယီၤအပူၤ အိၣ်ဝဲ ၃ဝ,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဒီးလၢအကျါ ၂ဝ,ဝဝဝ ဂၤန့ၣ် မၤတၢ်လၢပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ခီၣ်ဆၢထီဒါသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂီၢ် ပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ် ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိ ၇၅ မျးကယၤဃၣ်ဃၣ် နုာ်လီၤဝဲ (CDM) ဒီးဂ့ၢ်လိာ်ဝဲလၢကမၤ တၢ်န့ၣ်လီၤ. 

“ပှၤမ့ဘၣ်လဲၤမၤတၢ်ကွဲးတၢ်ကါဒီး တၢ်မ့တဟ့ၣ်အီၤအခွဲးလၢကလဲၤဘၣ်န့ၣ် (...) အိၣ်ဒၣ်အဝဲသ့ၣ် ကသံလီၤ.”  (နီၢ်အ---, လၢမူကီၢ်ဆၣ်, ချၢၣ်လွံၢ်ထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအကျဲ မ့ၢ်လၢတၢ်မၤတံာ်တာ် လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိး တဖၣ်ဒီး(စကစ) သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဖီၣ်တံၢ်ဃာ်ဝဲတၢ်ကစီၣ်ဒီး ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးဆဲးကျၢ အကျဲတဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ကမျၢၢ်အိၣ်ဆိးလၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အဂီၢ် တၢ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့န့ၣ် ဟဲခီဖျိလၢလီတဲစိအကျဲအဃိ တၢ်မၤတံာ်တာ်လီတဲစိတၢ် ဆဲးကျိးအကျဲတဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ် လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

အဆၢဒိၣ် (၆)- တၢ်လဲၤဆူညါ

• လၢအခီၣ်ထံးန့ၣ် တၢ်နာ်လၢ(နွေဦးတော်လှန်ရေး)တၢ်ပၢၢ်ဆၢအံၤ ကမၤနၢၤတၢ်သပှၢ်ကတၢၢ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဘၣ်ဃးလၢ တၢ်ကဘၣ်လဲၤဆူညါဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် တၢ်လီၤဖးတဖၣ်ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်လီၤ. ပှၤအါဂၤအသးလီၤ ဘှံးလၢကဆဲးဒုးတၢ်ဆူညါတုၤ အကတၢၢ်ဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်ပဒိၣ်အပှၤမၤတၢ်ဖိတဖၣ် ကနုာ်လီၤဟူးဂဲၤလၢ CDM အပူၤအါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤအဂၤတဖၣ် ပာ်သူၣ်ပာ် သးစ့ၢ်ကီးလၢသးသမူတဖၣ်ဘၣ်လုၢ်ထီၣ်တ့ၢ်အသးလံန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် သံတ့ၢ်အဘျီတဖၣ်အဘျီလံ. အဃိအဘျီဝဲအံၤ ပတဘၣ်ပျံၤလၢပကသံဘၣ်. ပမ့ပျံၤလၢပကသံလၢဘျီဝဲအံၤ ဒီး (ဘၣ်ဃးသုးမီၤစိရိၤသနူအံၤ) ပမ့တမၤတၢ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ် ပတၢ်အိၣ်မူအံၤကသံဒၣ်လီၤစိၤလီၤ.”  (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

• လၢပှၤတနီၤအဂီၢ် သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤကဲထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်လၢအဒုးဖုးသ့ၣ်နီၣ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်ဒီး ဒိသူၣ်ဒိသးက့ၤဝဲလၢကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အတၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး တၢ်မၤအၢမၤသီအပတီၢ်တဖၣ် ကီၢ်ပယီၤသုးမၤအၢတၢ်သ့ထဲ လဲၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• ပှၤအါဂၤအတၢ်ထံၣ်အိၣ်ဝဲလၢ တၢ်ဘှါရှဲထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအစၢလၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ထံၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးသုးမီၤစိရိၤန့ၣ် တမၤ န့ၢ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်ဘၣ်. ပှၤတနီၤထံၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ မ့ၢ်ဟဲကဲထီၣ်အသးဒၣ်လဲာ် တၢ်ကဲဘျုးလၢကမျၢၢ်တအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤတနီၤထံၣ်ဒံးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်လဲၤကျဲဆူညါန့ၣ် ကဘၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အကျဲတကပၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ် ထံၣ်လၢ တၢ်ကဘၣ်ပာ်လီၤ နီၢ်ကစၢ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤသးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲး, ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဒုးယၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤမူၤမူၤနီၢ် နီၢ်လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ဒီသဒၢကမျၢၢ်သုး(PDF)  ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖှိၣ်မၤသကိးန့ၣ်လီၤ.  
• ပှၤလၢ KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ တၢ်ကူၣ်တရံးတိာ်ကျဲၤတၢ်ဒီး တၢ်ပာ်လီၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤလၢ တၢ်ကမၤ အီၤခါဆူညါတဖၣ်အပူၤန့ၣ် လိၣ်လၢတၢ်ကဘၣ်ထၢနုာ်ဃုာ် ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အကလုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖးလၢအဂံၢ်ဆူၣ်တ နီၤ ဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်လၢအဟ့ၣ်နီၢ်ကစၢ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ပၢလီၤသးန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လိၣ်နီၢ်နီၢ်ဒီး မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးကျဲတ ဘိလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲ ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးတၢ်ထဲသိးတုၤသိးန့ၣ်လီၤ. 

“ယပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ ဒ်သိးယထံကီၢ်ကပူၤဖျဲးလၢ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ပၢသနူဖီလာ်ဒ်သိးယထံကီၢ် ကကဲထီၣ် ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ထံကီၢ်နီၢ်နီၢ်ဒီး ဒ်သိးကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိးအဂီၢ်လီၤ. ပမ့တဒိးန့ၢ် ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိး ဖဲပအိၣ်မူလၢထံကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤဘၣ်န့ၣ် အလီၢ်တအိၣ်လၢ ပကပာ်လီၤပသးဒ်ကီၢ်ပယီၤထံ ဖိကီၢ်ဖိတဂၤအသိးန့ၣ် လ့ၤတက့ၤတသ့ဘၣ်.”  (KECD သရၣ်တဂၤလၢအအိၣ်ဒူပျာ်ယၤကီၢ်ရ့ၣ်)

တၢ်ဂ့ၢ်ကျၢၢ်တံၢ်

KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဒံးတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ ဘၣ်ဃးတၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီလၢ အကဲထီၣ်အသးလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ဒုးလိာ်သးတဖၣ်ကဲထီၣ်ဒံးအသးဒီး ဟဲကဲထီၣ်စ့ၢ်ကီးအသးလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဖိအါဂၤ တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဘၣ်အမဲာ်ညါ, တနီၤပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီအိၣ်တ့ၢ်က့ၤ ထဲစှၤကိာ်ဖိန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတဖၣ် ကဲထီၣ်ဒံးအသး, တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးကျိၤကျဲလၢ ကလဲၤအိၣ်ကဒုဘၣ်လၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်ဆၢ န့ၣ်အိၣ်ဒံးဒၣ်လၢတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး တၢ်ဆိက့ဆါဘီ တုၤဒၣ်လဲာ်တၢ်သံတၢ်ပှၢ်အိၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်အကဲထီၣ်သးခီဖျိ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ မ့တမ့ၢ် တၢ်ဆါအဂုၤအဂၤအဃိဧါန့ၣ် ဒူသဝီဖိတဖၣ်တသ့ၣ်ညါလီၤတံၢ်ဝဲဘၣ် မ့ၢ် လၢတၢ်သမံသမိးမၤကွၢ်ဒီး တၢ်ကူဆါယါဘျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 

ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ဂဲၤဆၢၣ်ထၢၣ်ဂဲၤလိာ်စ့ၢ်ကီးတၢ်လၢ အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်, တၢ်တုၤသိးထဲသိးဒီး တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တကး ဒံးဘၣ် အဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးဝဲလၢ ပှၤကဒိကနၣ်အကလုၢ်ဒီး ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ လၢပကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်လၢအပူၤကွံာ်တဖၣ်န့ၣ် ပဘၣ်တူၢ်ဘၣ်ဒၣ်ပဝဲ ဒီးပဘၣ်ဃုကျဲဘှါရှဲအီၤလၢပနီၢ်ကစၢ် ဒၣ်ဝဲလီၤ. အဃိ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲတမံၤလၢ်လၢ်န့ၣ် ပှၤဆိကမိၣ်လၢပှၤကဆၢထၢၣ်လၢအဂီၢ် မ့တမ့ၢ် ဆၢထၢဃုာ် ဒီးအဝဲသ့ၣ်တအိၣ်နီတဂၤဘၣ်. (...) အရ့ဒိၣ်လၢကမျၢၢ်တဖၣ် ကဘၣ်သ့ၣ်ညါလၢ အဝဲသ့ၣ်တအိၣ်ထဲတဂၤဘၣ်ဒီး ပှၤဆီၣ်ထွဲမၤ စၢၤအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဝဲလီၤ. အဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ် ပှၤအါဂၤကဆၢထၢၣ်ဃုာ်ဒီးအဝဲသ့ၣ် ဒီးအိၣ်လၢအကပၤန့ၣ်လီၤ.” (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ် 

ဆူကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)အအိၣ်

• ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)တဖုအံၤ ကဘၣ်စံၣ်လီၤဒီး ဟ့ၣ်လီၤက့ၤထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဆူ ဒီကလုာ်တၢ်ဃူတၢ်ဖိးပဒိၣ် (NUG)အအိၣ် တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီး တၢ်ပညိၣ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်ဒီး ပှၤလၢအ နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ(CDM)တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်. 
• တဘၣ်တြီမၤတံာ်တာ်, တဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ် ကသံၣ်ကသီဒီး ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဂုၤအဂၤလၢ အဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးမၤလီၤစှၤကွံာ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဂၤလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤတဖၣ်. 
• မၤမူမၤဂဲၤထီၣ်က့ၤ သဲးစးတၢ်ဘျၢ အဆၢ (၅), (၇) ဒီး (၈) လၢအဒီသဒၢထံဖိကီၢ်ဖိအနီၢ်ကစၢ်တၢ်သဘျ့ဒီး တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်လၢတၢ်တြူၢ်သံကွံာ်အီၤတဖၣ် (ကီၢ်စၢဖှိၣ်ဘျီၣ်ဒိၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ - ၅ ၂ဝ၁၇)
• တြူာ်သံကွံာ် ကဝီၤဒ့ (မ့) ကၡူၢ်ပတီၢ် တၢ်ပၢတၢ်ပြးသဲစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢဒီး တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ကျိၤကျဲတဖၣ် (စကစ သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ ၃ ၂ဝ၂၁, ၅ ၂ဝ၂၁ ဒီး ၆ ၂ဝ၂၁) 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်တြီမၤတံာ်တာ် တၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲတဖၣ်ဒီး တၢ်ဆီၣ်သနံးတၢ်ဟံးန့ၢ်တၢ်ကစီၣ်အခွဲးအယာ်သဘ့ျတဖၣ် ခီဖျိတၢ် အံၤ မ့ၢ်တၢ်မၤဘၣ်ဒိဝဲတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခွဲးယာ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထီၣ်ဒုးကမျၢၢ်တၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် အါန့ၢ်အန့ၣ် ပတုာ်ကွံာ် သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အဟးဆှၣ်ခိး ကွၢ်တၢ်ဒီးဆှၢထီၣ်သုးတၢ်ပီးတၢ်လီခီဖျိ (မ့) ဘူးဒီးကမျၢၢ်တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး သုးကွံာ်သုးကျိၤဒီးသုးကလၢၤလၢ  အ အိၣ်သူၣ်လီၤအသးဘူးဒီးသဝီဒီး တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးအလုာ်ကလုာ်လၢအထီဒါဒူသဝီဖိ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်သူဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်အသးအဂီၢ်, မၢဆူၣ်သဝီဖိလၢကဝံတၢ်ယိးတၢ်ဒီးနဲၣ်ကျဲတဖၣ်. ပဒ့ၣ်ဟးဆှဲးတၢ်ဟ့ၣ်လီၤကလုၢ် လၢတၢ်မၢန့ၢ်ဆူၣ်သဝီဖိသိလ့ၣ်, ချံ, မ့တမ့ၢ် တၢ်ဖိတၢ်လံၤအဂုၤအဂၤတဖၣ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအဂီၢ်တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထၢဆူၣ်တၢ်ခိတၢ်သွဲလၢတဖိးသဲစးဒီး တၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်ဟံၣ်ဃီတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ် လၢနီၢ်ကစၢ်အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်အဂီၢ် တဘျီဃီ. 
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဒ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအတီၤပတီၢ်တဖၣ်ဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် သဲစးတၢ်ဘျၢ. ပတုာ် ကွံာ်လုၢ်လၢ်လၢ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဒီး မၤလီၤတံၢ်သုးဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ်တဂၤလၢ်လၢ် တၢ်ကဟံးထီၣ်အီၤ ဂ့ၢ် ဝီလၢအတီအတြၢ်ဒီး တၢ်ဃိထံသမံသမိးလၢအိၣ်ဖျိဖျိဖျါဖျါ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်အကျိၤအကျဲလၢသဘ့ျ ဒီးကမျၢၢ်ကွီၢ်ဘျီၣ်လၢအတကွၢ် မဲာ်တၢ်တဖၣ်အပူၤ.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်သူဆိးကါတၢ်မၤရှဲမၤပျီဒုးယၤရဲၣ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ကျဲၤဒီး တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢတၢ်သ့ၣ်ညါအီၤအမ့ၢ် (တဲာ်လွံၢ်တဲာ်သနူ)လၢအဒီၣ်တဲာ်ကွံာ် ကမျၢၢ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အီၣ်, တၢ်ဆဲးကျိး, တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးတၢ်လိၣ်ဘၣ်အဂၤတဖၣ် တဘျီဃီ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိ, NGO, ပှၤဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိဒီး ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပဒိၣ်တဖၣ်

• တဘၣ်တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်အမ့ၢ်ပှၤတဖုလၢအဖိးသဲစးဒီး တဘၣ်တူၢ်လိာ်အီၤလၢ ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကူၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်အပူၤဘၣ်. 
• ထုးထီၣ်ကွံာ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်ပှၤမၤသကိးတၢ်လၢ တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်တိာ်ကျဲၤအပူၤ. 
• သဆၣ်ထီၣ် ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢခၢၣ်စးလၢ ကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဆၢထၢၣ် ဂၢၢ်ဂၢၢ်ကျၢၤကျၢၤဒီး ပျီပျီရှဲရှဲလၢတၢ်ခီဆၢတၢ် အိၣ်သးလၢ ဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ဒီးတသ့ဖဲအသ့ကဘၣ်တြီတံၢ်ဃာ်(စကစ)တၢ်မၤကမၣ်ဒီး မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးအယာ်တဖၣ်.
• ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်အမ့ၢ်ကျိၣ်စ့ဒီးကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဆူ (NUG)ပဒိၣ် ဃုာ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ် ဖိအခွဲးအယာ် တၢ်ဘျၢသဲစးအတီၤပတီၢ်ဒီး ပၢပြးဂ့ၢ်ဝီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်အတီၤပတီၤတဖၣ်. 
• မၤတၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢ လံာ်(MoUs)တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤအပူၤဒီး NUG ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်လၢကဘှါၡှဲပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤ. 
• ကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ (UN Security Council) အတၢ်ဆၢတဲာ်လၢ အတြီတံာ်  ဃာ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ဆါတၢ်ပှ့ၤစုကဝဲၤ. 
• မၤလဲၢ်ထီၣ် တၢ်ဟ့ၣ်လီၤထံဂုၤကီၢ်ဂၤကျိၣ်စ့တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတကွီၢ်ဆူ တၢ်ကရၢကရိလၢအအိၣ်ဒီးပဒိၣ်လံာ်အုၣ်သးမ့ၢ်ဂ့ၤ တအိၣ် ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒ်သိးတၢ်မၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူပှၤလၢတမ့ၢ်ပဒိၣ်အပှၤတဖၣ် လီၤဆီဒၣ်တၢ် ကတုၤဆူကလုာ်ဒူၣ်တၢ်က ရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်အအိၣ်. 
• ဖဲတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤပာ်လီၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒီးတၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲအဆၢကတီၢ်န့ၣ် ကဘၣ်ဒိးသန့ၤ ထီၣ်သးလၢ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တဖၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဒီး ကံၢ်စီလၢမၤတၢ်န့ၢ်ဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်နာ်န့ၢ်အီၤတဖၣ်. 
• ကဘၣ်ဒိကနၣ်, နၢ်ပၢၢ်, တူၢ်လိာ်ဒီးဆီၣ်ထွဲ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢအဟ့ၣ်နီၤလီၤ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖျါ, အတၢ်ဃ့ထီၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဘှါရှဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီအဆၢလၢ အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတဖၣ်. 
• ဟ့ၣ်အါထီၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်သိးကမၤစှၤလီၤတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီး တၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢ အပိာ်ထွဲထီၣ်အခံတဖၣ် ဒီးကမၤစၢၤပှၤထူစံာ်ဖိဒီး ပှၤလၢဖံးအီၣ်မၤအီၣ်တၢ် လၢမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ကလုာ်ဒူၣ်ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိအဂၤလၢ အတမ့ၢ်ပဒိၣ်တၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢဒီး ကူဆါယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ (ဃုာ်ဒီးတၢ်မၤကွၢ်တၢ်ဆါဒီး တၢ်သူၣ်ထီၣ်ဘှီထီၣ်တၢ်ပာ်လီၤဆီပှၤဆါတၢ်လီၢ်) လၢခိခိၣ်ဒူသဝီတဖၣ်အပူၤ. 
• ဟ့ၣ်သဆၣ်ထီၣ် ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် အသုတဂ့ၢ်လိာ်ပှၤလၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢကခီကီၢ်ဆၢ လဲၤ ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢအကီၢ်ပူၤတဖၣ်. ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါထံကီၢ်တဖၣ်အံၤလၢ ကမၤသကိးတၢ်ဒီးကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီးတၢ်ဒီသဒၢအကျိၤအကျဲတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်ပီးတၢ်လီဒီး ကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ်ဆူ ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဃုာ်ဒီးတၢ်ဒီသဒၢယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ လၢပှၤဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးခီဖျိသုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤပယွဲလၢကီၢ်ပယီၤ ပူၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• မၤသကိးတၢ်ဒီး ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကမၤလီၤတံၢ်တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအကျဲ ဒ်သိးပှၤဂ့ၢ်ဝီလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤဂီၢ်,  လီၤဆီဒၣ်တၢ် ခီဖျိကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး လီၢ်က ဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်.
• ကတိၤန့ၢ်ခဲးတၢ်လၢတၢ်ကပျၢ်ကွံာ် ထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးပှၤဃိာ်ဖိတဖၣ်, ပှၤမၤထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးတဖၣ်, ပှၤလၢဘၣ်တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤဒီသဒၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်, ပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်ဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်.
• ဆီၣ်သခူထီၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ(Security Council) လၢကဆှၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤဆူ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ကီၢ်ဘျီၣ်(ICC) မ့တ မ့ၢ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲလီၤဆီလၢ ကလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ကီၢ်ပယီၤအဂီၢ် ဒ်သိးကမၤလီၤတံၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်မၤသံလီၤတူာ် ကွံာ်ပှၤကူပှၤကညီ, တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်လၢအထီဒါပှၤကူပှၤကညီအန့ဆၢၣ်, တၢ်မၤအၢမၤသီဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ် မုၢ်တဖၣ် တၢ်ကဘၣ်စံၣ်ညီၣ်အီၤ ဒ်သိးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤတၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူ စကစ ဒီး EAOs/EAGs တဖၣ်

• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ပာ်လီၤဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီး တြီတံၢ်ဃာ်တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ခဲလၢာ်တဘျီဃီ. မၤနီၣ်ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီးကျိချံမျိာ်သၣ်လၢအတပိၢ်ဖးထီၣ်ဒံးဘၣ်တဖၣ် (UXO)အိၣ်တၢ်လီၢ် ဒီး ဒုးသ့ၣ်ညါဘၣ် လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်တဖၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်.
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသဲစးတၢ်ဘျၢဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သဲစးတၢ်ဘျၢ ဒ်သိးကဒီသဒၢ ဒီးကမၤပူၤဖျဲးကမျၢၢ်လၢတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂီၢ်. 

စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီ,၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်ကီၢ်ပယီၤပူၤပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်အတၢ်အိၣ်သးဟဲနးဒိၣ်ထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)လၢအဘၣ်တၢ်တီခိၣ်ရိၣ်မဲအီၤလၢသုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်မ့အီၤလဲၤအံၤအိၣ်ဒီးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢအသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးမၤတပျုာ်တပျီၤ,မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲကမျၢၢ်ဒီးထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအတၢ်ဒီသဒၢတနီၤလၢအိၣ်ကွဲးပာ်အသးဖဲ၂ဝဝ၈တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ်အပူၤအိၣ်ကွဲးလီၤအသးလၢကဒီသဒၢဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤအိးထီၣ်ကျဲဒ်သိးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်ကကဲထီၣ်သးအါထီၣ်ဝဲအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအခီၣ်ထံးဃုလါအတီၢ်ပူၤန့ၣ်အဝဲသ့ၣ်ပာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်ထံကီၢ်အဒုၣ်ဒါအသိးဒီးမၤဆူၣ်ထီၣ်အတၢ်ဂဲၤပျုၢ်ဂဲၤဆှးဒ်သိးကဆီၣ်တံၢ်မၤလီၤပှီၤကွံာ်ဝဲပှၤလၢအထီဒါအဝဲသ့ၣ်တဖၣ်အဃိဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤဒီးသးသမူအါဖျၢၣ်ဘၣ်လီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤခးဒီးမၤသံဝဲပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဒီးသုးမီၤစိရိၤကဘီယူၤခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဆူသဝီတဖၣ်အပူၤအဃိလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.တကးဒံးဘၣ်အဝဲသ့ၣ်တြီမၤတံာ်တာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်သိးအသုတဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျတၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲဒီးတၢ်ကစီၣ်တဖၣ်,သူဝဲထံကီၢ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ်ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်ဝဲ,မၤဆူးမၤဆါဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးဟံးန့ၢ်ဝဲအရ့ဒ်အတၢ်ဘၣ်သးဒၣ်ဝဲအသိးန့ၣ်လီၤ.

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်လၢအကဲထီၣ်သးစးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ်လီၤ.တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးယာ်တဖၣ်ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတကီၢ်ခါတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဒီးတၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.ပာ်ဖျါဃုာ်စ့ၢ်ကီးလီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိဒီးထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်မုၢ်လၢ်ဒီးအတၢ်ဂုာ်ကျဲးစၢးတဖၣ်လၢကဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲအဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢလီၤဆံးလီၤစှၤဘၣ်ဆၣ်အဝဲသ့ၣ်ဃုကျဲလၢကခီဆၢက့ၤဝဲသုးမီၤစိရိၤအံၤခီဖျိအဝဲသ့ၣ်သ့ၣ်ညါဝဲသုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤတဖၣ်အံၤအတဖိးသဲးစးဒီးတၢ်တီတၢ်တြၢ်တအိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်န့ၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤဃုကျဲလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲလီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ်အတၢ်လဲၤခီဖျိဒီးအတၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီတဖၣ်အံၤတမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်ကနၢ်ဟူအီၤဘၣ်ဘၣ်ဆၣ်မ့ၢ်ဒ်သိးဒီးတၢ်ကဘှါရှဲန့ၢ်အီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖး 

တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ကညီဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်ကၡူၢ် (KHRG) မၤဝဲတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအပတီၢ် လၢကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ လၢတၢ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ် မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်ဘၣ် တၢ်မၤအၢမၤသီဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒ်လဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကိးသတြီဒံးကွ့ၢ်ကွ့ၢ် လၢတၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အံၤ က့ၤတဲဘၣ်က့ၤဝဲအတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ, တၢ်လဲၤခီဖျိလၢအဘၣ်ပျံၤ ဘၣ်ဖုးတၢ်ဒီးအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတအိၣ် ဒ်အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သဂၢၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤဆၢထီဒါက့ၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အၢအၢ သီသီလၢအတအိၣ်ဒီးတၢ်သူၣ်ကညီၤသးကညီၤဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ အတၢ်နာ်ကျၢၤမုဆု ဒီးတၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤလၢအတကဒံကဒါဘၣ်တဖၣ် ဒ်သိးဒီးကဒုးဒံးတၢ်ဆူညါ လၢဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်သဘျ့အဂီၢ် တုၤအကတၢၢ်တစုန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ  တၢ်အကါဒိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ လၢတၢ်တိစၢၤမၤစၢၤလိာ်သးကဒဲကဒဲ ဒ်ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အသိး ဒီးပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ် ဂဲၤ (CDM) တဖၣ် ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အိၣ်ကဒုဒီးတၢ်ဒီသဒၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.  

တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါစ့ၢ်ကီး ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိ ဒ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်တိာ်ကျဲၤခိၣ်သ့ၣ် တခါလၢ အဒုးထီဒါကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ယံာ်တ့ၢ်မးလံန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်အဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ် စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုးတဖၣ်န့ၣ် စး ထီၣ်ကဲထီၣ်တ့ၢ်လံအသး တချုးဒံးလၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ထံကီၢ်တၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢအကဲထီၣ်သးခဲအံၤန့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ် လၢအမ့ၢ်တၢ်ပနီၣ်လၢအပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ”တဲာ်လွံၢ်တဲာ်“သ နူန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်လၢအဟူးဂဲၤသဘျ့ လၢအမ့ၢ် ခ့မ်ကၠိလံၤ (Kim Joliffe) ပာ်ဖျါဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ ”တၢ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအ မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဘၣ်, အါန့ၢ်အန့ၣ် သူဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဒ်တၢ်ပီးတၢ်လီလၢအကါဒိၣ်တခါလၢတၢ်ဒုးပျီပူၤ“န့ၣ်လီၤ. ဖဲကီၢ် ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ မ့လဲၤခီဖျိဘၣ်ဝဲတၢ်ဒုးတၢ်ယၤစှၤဘျီ မ့တမ့ၢ် တနီၤတၢ်ဒုးတၢ်ယၤမ့တအိၣ်ဘၣ်ဆၣ် လၢဟီၣ်ကဝီၤအဂၤတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ထီၣ်ဒုးဒီးတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ လၢအ ဆၢတတဲာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒွးတယာ်ဝဲလၢ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ ကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဝံၤအလီၢ်ခံတုၤ လါယူၤ ၂၃သီန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ ဒူဖိသဝီဖိအနီၣ်ဂံၢ် ဘူးထီၣ်လၢ ၁၇၇,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဘၣ်စံၣ်မှံဟးဖျိးလၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. လၢအကျါကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ကညီကီၢ်စဲၣ်အပူၤန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၅ဝ,ဝဝဝဂၤ လၢအဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတ့ၢ် စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်လီၤ. (ဖဲလါအီကူး ၂၃သီန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၁၄ဝ,ဝဝဝ ဂၤ ဘၣ်စံၣ်အိၣ်က မှံဒံးအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ). KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်စ့ၢ်ကီးတၢ်ပာ်ဖျါအါထီၣ်ဘၣ်ဃး ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်လဲၤခီဖိျသဂၢၢ်ဘၣ် တၢ်ဒုးထီဒါကမျၢၢ် ဃုာ်ဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိး, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ် ဒီးတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒ်တၢ်ဒုးစုကဝဲၤတခါအဃိ လီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ထီဒါလၢအလီၤဘၣ် ယိၣ်တဖၣ်အါကလုာ်န့ၣ်လီၤ. 

စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအက့ၢ်အဂီၤတဖၣ် ဟဲအါထီၣ်လၢခိခိၣ် ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤဒီး ခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤတဖၣ်ဘၣ်အမဲာ်ညါ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဝဲဒ်သိးအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ လၢအသူတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်အံၤကနုာ်လီၤဆူသဲးစးတၢ်ဘျၢသကီွၤအပူၤ ဒီးကဘၣ်လိာ်ဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲစးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ပဒိၣ်အသီလၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုအံၤဝံၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကွံာ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီး စံးဝဲလၢ တၢ်ဃုထၢတဘျီအံၤ တၢ်တီတၢ်လိၤတအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်ဂုာ်ကျဲးစၢးဆီတလဲဝဲ သဲစးတၢ်ဘျၢ လၢအသူဝဲလၢတၢ်ထီဒါဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အံၤ ကဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

ဒ်န့ၣ်အသိး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ပတုာ်တၢ်ခးအလံာ်ဃံးဃာ် (NCA)အံၤ ဒီးကွဲမုာ်ဝဲလၢ တၢ်ကမၤ တၢ်ပတုာ်တၢ်ခး ဒ်သိးကဟ့ၣ်အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ပျဲလၢကမၤဘၣ်ဝဲ တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ ဒ်သိး အကဂၢၤဃာ် ”တၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်“အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ရၤလီၤတခီတၢၤဝဲတၢ်ပတုာ်တၢ်ခးဒီး ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကခီဆၢက့ၤဝဲတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အကမၤတံာ်တာ်ဝဲအတၢ်ပၢတၢ်ပြးဒီးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဟ့ၣ်စိ ဟ့ၣ်ကမီၤက့ၤအသုးမုၢ် ဒ်သိးကဒုးထီဒါတၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ဝဲသုးဖီၣ်စုကဝဲၤအဂၤထီဘိလၢ အတလူၤပိာ်ထွဲတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤတဖၣ်ဘၣ် ဒီးပှၤတဖုဂ့ၤတဖုဂ့ၤ လၢ အထီဒါ(စကစ)သုးမီၤစိရိၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ဒ်ပှၤပူထီၣ်တၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အသိးန့ၣ်လီၤ. 

လၢအခီၣ်ထံးလံၤလံၤ သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူဝဲခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တခါအံၤ ဒီးထီထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ခိၣ်တီလၢတၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤက့ၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်သဲးစး ဒ်သိးကဖီၣ်ဒုးဃာ်တၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တြီတံၢ်ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး တၢ်ဆါအတၢ်လီၤ ဘၣ်ယိၣ် ဒီးတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျ တၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲတဖၣ် ဒီးသူစ့ၢ်ကီးဝဲတၢ်ဆါအံၤဒ်တၢ်စုကဝဲၤတခါ လၢတၢ်ထီဒါကမျၢၢ်ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤတၢ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံလၢအကဲထီၣ်သးဒံးအဖၢမုၢ်တဖၣ် ဃုာ်ဒီးခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ အံၤဟဲအါထီၣ်အဖီခိၣ် (စကစ) သုးမီၤစိရိၤ တြီဃာ်ဝဲ ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ကလဲၤဆူတၢ်လီၢ်လၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်မၤစၢၤနီၢ်နီၢ်တဖၣ်အဃိ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိစၢၤမၤၤအတၢ်မၤတဖၣ်ကီခဲဒိၣ်ထီၣ် ဒီးမ့ၢ်တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အသးသမူအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 
 

တၢ်မၤအကျိၤအကျဲပီညါ 

တၢ်ပာ်ဖျါတဖၣ်အံၤ ဒိးသန့ၤထီၣ်သးလၢ တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးလီၢ်ကဝီၤခိခိၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဒီးဒ်န့ၣ်အသိး ပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဒီး CDM တဖၣ် လၢအဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤ လၢတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. KHRG စးထီၣ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ် တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တုၤလါယူၤတၢတနွံ ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ်လီၤ. KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ်ခဲလၢာ်အိၣ် ၁၃၃ ဂၤ ဒီးတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အါတက့ၢ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ထွဲဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်သံကွၢ်ဒီး ပှၤမၤ CDM အိၣ် ၄၉ ဂၤ ဒီးအါတက့ၢ်အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ပှၤလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ လၢအဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ်အဟံၣ်အဃီဒီး အဒူသဝီ မ့တမ့ၢ် ပှၤလၢအဘၣ်ဟဲအိၣ်ကဒုလၢ KNU အတၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ ပၣ်ဃုာ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ KHRG ပျီပူၤပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ် မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်ဝဲဖဲဟီၣ်ကဝီၤ လၢ KHRG ဟူးဂဲၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ်အံၤ တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါအီၤတၢ်ဆၢကတီၢ်တကွီၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဃုလါအတီၢ်ပူၤ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤထီၣ်သီ တုၤလါယူၤလံအကတၢၢ်တနွံန့ၣ်လီၤ. လၢလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ တၢ်သူဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်အီၤအါန့ၢ်ဒံး ၁ဝဝ ခါန့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဂ့ၢ်အကါဒိၣ်လၢ တၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါအီၤတဖၣ်

အဆၢဒိၣ် (၁)- တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံ, တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢကီၢ်ပယီၤ အပူၤ စးထီၣ်သးလၢခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤဒီးခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိလၢဝ့ၢ်ပူၤလၢအကထိတဖၣ် ဒီးမ့တမ့ၢ် ခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ဒူသဝီလၢအကယၤတဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးလၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီးသုးမီၤစိရိၤအသနူတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သူခွဲးယာ်သဘျ့လၢတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သး လၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ပညိၣ်လၢကဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး ကသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါ ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ် အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. 

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ထံဖိကီၢ်ဖိအပဒိၣ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်ဝံၤန့ၣ် ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဝဲတၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဂ့ၢ်ဂီၢ်အူပဒိၣ်အဂ့ၢ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤ, ဒီးစံၣ်ညီၣ်ပီတ့အကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးဟ့ၣ်လီၤတၢ်စိ တၢ်ကမီၤဆူ သုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်အစုပူၤန့ၣ်လီၤ. ဒုးအိၣ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲ သဲးစးတၢ်ဘျၢဒီးသနူတဖၣ်လၢ ကတြီဃာ်ဝဲ မ့တမ့ၢ် ကဆိကတီၢ် ဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဂံၢ်ခီၣ်ထံးခွဲးယာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၤဆီဒၣ်တၢ် ထုးထီၣ်ဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢလၢအထီဒါဝဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ် တဘၣ်ပာ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဘၣ်သးသဘ့ျဘၣ်, တၢ်တဘၣ်ပာ်ဖှိၣ်ကရၢကရိထီၣ်သးဘၣ်, ဒီးတၢ်တဘၣ်သူနီၢ်တဂၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခူသူၣ်ခဲွးယာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤမ့မ့ၢ်တၢ်လုၢ်သ့ၣ်ခါပတာ် ဟီၣ်ခီၣ်ဒီဖျၢၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢဘၣ်ဆၣ် ခီဖျိသုးမီၤစိရိၤရၤလီၤဂ့ၢ်ဂီၢ်အူထံ ကီၢ်တၢ်အိၣ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအသီတဖၣ်အံၤအဃိ သူဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢတဖၣ်အံၤ လီၤလီၤဆီဆီ လၢကမၤဘှ့ၣ်မၤဘှီၣ်ဒီး ဒုးကဲထီၣ်ပှၤလၢအထီဒါတၢ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢတဖိးသဲးစးလၢကျဲအဘိဘိန့ၣ်လီၤ. 
• တၢ်မၤတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤသုးဟံ တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢအအၢအသီတဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒိတၢ်တီၢ်, တၢ်မၤဆူးမၤဆါ, ခးဝဲရီဘၢၣ်ကျိဒီးကျိချံနီၢ်ကီၢ်တဖၣ် ဖဲအ ဝဲသ့ၣ်မၤလီၤပြံလီၤပြါဝဲ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အခါန့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးလၢအကယၤတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ ဒီးပှၤလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်လဲၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ လၢဝ့ၢ်တကူၣ်ဒီးမါတလ့ဝ့ၢ်အံၤန့ၣ် လီၤဂာ်လၢနလဲၤဒိးသံလီၤ နသးလၢကျဲမုၢ်ခိၣ် ဒီးအိၣ်ခိးမတဂၤလၢကသံဆိလဲၣ်လီၤ. (တၢ်အံၤလီၤဂာ်လၢ နလိာ်ကွဲတၢ်လိာ်ကွဲလၢပှၤဘၣ်သံတခါလီၤ). အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဘျီလၢ်လၢ်ဖဲအအဲၣ်ဒိးခးပှၤန့ၣ် အခးပှၤသ့လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ခးအနီၢ်ကီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ. ပှၤသံတ့ၢ်အါဂၤလံ. အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဟ့ၣ်တၢ်ခးပလီၢ်ဝဲ ပှၤပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးဖိတဖၣ်ဘၣ်.”(စီၤအ---, ဖၠၣ်စိမိၤကၠိဖိလၢဝ့ၢ်တကူၣ်တဂၤ)

• KHRG မၤဝဲတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီး (စကစ)သုးဖိဒီးကီၢ်ပယီၤပၢၤကီၢ်လၢအနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါ ထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢ ဖဲကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤဆၢကတီၢ်အခါန့ၣ် သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲဒၣ်တၢ် မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးတနီၤနီၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ထံၣ်ဘၣ်ဝဲဒၣ်လၢ အက စၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တနီၤနီၤန့ၣ် ခီဖျိလၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဖဲတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤအခိၣ်အဃၢၤတၢ်လီၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ဖဲပှၤကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ်သုးမီၤစိရိၤ ဖဲလဲဒါ, ဝ့ၢ်တကူၣ်အခါန့ၣ် ပကလဲၤမၤလီၤပြံလီၤပြါ ကမျၢၢ်လၢအပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပပှၤနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ် အဂၤ(၅ဝ). ပပှၤလၢ အစိာ်ကျိနီၢ်ကီၢ်အိၣ် (၆)ဂၤန့ၣ် ပၣ်ဃုာ်ဒီးယၤ. ပခးဝဲပှၤကမျၢၢ်လၢ ဟဲပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. နီၢ်ကီၢ်ကီၢ်န့ၣ် ပကျိချံတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်လၢ ကဘၣ်ခးဝဲ ပှၤကမျၢၢ်လၢအတၢ်ကမၣ် တအိၣ်ဘၣ်တဖၣ်အံၤဘၣ်.” (ပၢၤကီၢ်တဂၤအိၣ်လၢ ဘံလ့ကီၢ်ဆၣ်, ဒူသထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်) 

• ခီဖျိလၢ(စကစ)သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢတၢ်က့ၤမၤခီဆၢဝဲပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အ ဃိ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အံၤ သူဝဲဒၣ်တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးအကျိၤအကျဲဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်သး အကျိၤအကျဲအကလုာ်ကလုာ် ဒ်သိးကပူၤဖျဲးဝဲဒၣ်ဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး, တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ထီဒါ အဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကလီၤစှၤဝဲဒၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် ဖဲအဖီၣ်ကမျၢၢ်အခါ တဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဘၣ်မနုၤအဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ပှၤကညီ လဲၣ်ဒီး တဟ့ၣ်စ့ၢ်ကီးအခွဲးလၢ ကဆဲးကျိးဆဲးကျၢအဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်သဲစး တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အ သိး ပှၤလၢတၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤတဖၣ် ဘၣ်မနုၤအဃိ တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်လဲၣ်, ပှၤဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်ဖဲလဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်တၢ်အိၣ်သး အိၣ်ဒ်လဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်အိၣ်မူဒံးဧါ တအိၣ်မူဒံးဧါဒီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအဂၤ လၢဘၣ်ဃးကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲအိၣ်ဒ်လဲၣ်တဖၣ်န့ၣ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး အတံၤသကိးတဖၣ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤနီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢသဲစးန့ၣ်အိၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ကိာ်ပူၤလီၤ (SAC ဆၢတဲာ်တၢ်ခဲလၢာ်လီၤ). ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်န့ၣ် တၢ်လၢအဝဲ သ့ၣ်တဲဝဲဒၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ် ကဲထီၣ်ဝဲဒၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ (လၢပှၤထံဖိကီၢ်ဖိကဘၣ်လူၤပိာ်မၤထွဲအီၤ)လီၤ. (SAC ပှၤလၢအိၣ်ဒီးတၢ်စိတၢ် ကမီၤမ့ဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်န့ၣ်) အဝဲသ့ၣ်မၤသံ, ဖီၣ်ဃာ်, ဒုးဃာ်ပှၤကညီ ဒီးတၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သးမၤန့ၣ် မၤသ့ခဲလၢာ်လီၤ. သဲးစး တၢ်ဒိၣ်စိတအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. တၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်မၤန့ၣ် ထီဒါဝဲဒၣ်ထံဖိကီၢ်ဖိခဲလၢာ်လီၤ.” (ကၠိသရၣ်တဂၤအိၣ်လၢဝ့ၢ်ဖၣ်အၣ်) 

အဆၢဒိၣ် (၂)- ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ (CDM)

ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် ဆူၣ်ချ့ပှၤမၤတၢ်ဖိအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ဟးထီၣ်ကွံာ်လၢအတၢ်မၤပူၤဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤအက့ၢ်အဂီၤတခါအံၤ ရၤလီၤအသး ချ့သဒံး ဒီးပဒိၣ်ပှၤမၤတၢ်ဖိလၢဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့အဂၤတဖၣ်စ့ၢ်ကီး စးထီၣ်ထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဃီန့ အံၤန့ၣ်လီၤ.

• ပှၤနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးလၢ အဝဲသ့ၣ်ဆၢန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်, ပဒိၣ်လၢကမျၢၢ်ဃုထၢထီၣ်ဝဲဒီး မုၢ်လၢ်ဝဲဒၣ်လၢ ကမၤလီၤပီှၢ်ကွံာ်ဝဲ(စကစ) ခီဖျိတၢ်ပတုာ်ကွံာ်ပဒိၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ (ပၢၤကီၢ်ဒီးသုး)လၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်အံၤစ့ၢ်ကီး ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ် လၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်လၢအတတီတလိၤဒီး လၢအတဖိး မံဒီးတၢ်ဘျၢသဲးစးတဖၣ်အံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်အဝဲသ့ၣ် အသးသဟီၣ်လၢကနုာ်လီၤ CDM န့ၣ်လီၤ.
• KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးပှၤနုာ်လီၤ CDM တဖၣ် ဘၣ်ဃးအဝဲသ့ၣ်တၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ကီတၢ်ခဲ ဒီးတၢ်တြီမၤတံာ် တာ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤ CDM အခါ ဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ တၢ်ဆၢတဲာ်လၢကနုာ်လီၤ CDM အံၤန့ၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်သးသမူတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်တဖၣ်သ့န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ် လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီ, တၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီ, တၢ်မၤတံာ်တာ်ဃုာ်ဒီး (စကစ)တၢ်မၤပျံၤမၤဖုးလၢ ကဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီးမၤထီဒါ အဝဲသ့ၣ်ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိပှၤလၢနုာ်လီၤ CDM အါဂၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ခီဖျိလၢပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် မၤတ့ၢ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ ယဘၣ်ယိၣ်လၢယဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်အတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်ဒိၣ်မးလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ယၤမ့တန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိလီၤ. ယနၢ်ဟူဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤပျံၤမၤဖုးဒီး ကမၤ ဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိန့ၣ်လီၤ.”  (CSO ပှၤမၤတၢ်ဖိတဂၤအိၣ်လၢထံထၣ်စွ့ဟီၣ်ကဝီၤ) 

• KNU လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်တဖၣ်အံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤစၢၤပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM လၢအဟဲတုၤလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ခီဖျိ တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီ, တၢ်အိၣ်ဆိးလီၢ်ကျဲ ဒီးတၢ်ကူတၢ်ကၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤ အဃိ ပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်, ပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤလၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် တဖၣ်အံၤ ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲဃ့ၢ်ဆူ KNU ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤစၢၤအကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးပှၤတဝၢတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်အံၤ အဂံၢ်ဆူၣ်လီၤဆီ မ့ၢ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတနီၤနီၤ ထံၣ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ကျဲအဂ့ၤက တၢၢ်တဘိလၢ ကဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ CDM အံၤန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤဒ်သိးပှၤအံၤ တလိၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤဘၣ်. လိၣ်ဒၣ်ထဲလၢ ပကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲပှၤလၢအမၤ CDM တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တကီၢ်ခါတၢ်ကဲထီၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတဘၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ် ပဘၣ်ဆီၣ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်လီၤ. ပဘၣ်ကွၢ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်ဒီး ပဘၣ်ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်အီၣ်တၢ်အီ ဒီး ဆီၣ်ထွဲလၢအဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်မၤတၢ်လၢပဂီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ.” 
(စီၤဝ... လၢတနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၃)- သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဒီးတၢ်မၤအၢမၤသီတဖၣ် 

ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိကမီၤဖဲဃုလါအတီၢ်ပူၤအံၤန့ၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်အိၣ်သး လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံး ခိခိၣ်သဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤ ဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်ချ့သဒံးန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သ့ၣ်တဖၣ် အါထီၣ်ဝဲကွ့ၢ်ကွ့ၢ် ဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဒီး တၢ်သံတၢ်ပှၢ် တၢ် လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်လီၤ. တုၤမ့ၢ်ဒူဖိသဝီဖိဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်စးထီၣ်ကတဲာ်ကတီၤဆိအသးလၢ တၢ်ဒုးလၢကကဲထီၣ်တဖၣ်, တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဒီး တၢ်မၤပယွဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် ဒ်လၢအပူၤကွံာ် အဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်တ့ၢ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကဟဲကဲထီၣ်ကဒါသးန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤတနီၤနီၤ အိၣ်လၢဟံၣ်တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်လၢအဒဲလီၤ. ပှၤလၢအအိၣ်ဘူးဒီးကျဲမုၢ်ခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် မံလၢအဟံၣ် တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်နၢ်ဟူလၢ ပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ်ကဟးဆှၣ်တၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ပျံၤတၢ်ဖုးတၢ်ဒီး ဟးမံလၢတၢ်လီၢ်အဂၤန့ၣ်လီၤ. ဂီၤခီန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲက့ၤလၢအဟံၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤနီၤ လဲၤပာ်ခူသူၣ်တၢ်အီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢပှၢ်ပူၤလီၤ. တၢ်မ့ၢ်ကဲထီၣ်သးတမံၤမံၤ အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်ခူသူၣ်ဖဲန့ၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်ကအိၣ်ဝဲဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.” (ပှၤစိာ်တၢ်သးခုကစီၣ်ဖိတဂၤလၢဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤသ့ၣ်တဖၣ်အါထီၣ်ဝဲ ဘၣ်ဆၣ် ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်တခီ စးထီၣ်သး ဖဲလါမးရှး ၂၇သီ ဒီးတၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒုးလၢအဆူၣ်ကတၢၢ်တခါဒီး ဒုးဆံးလီၤစှၤလီၤလီၢ်ကဝီၤတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် န့ၣ်လီၤ.
• ပှၤကမျၢၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးလၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤလၢ အဟဲကဲထီၣ်သး စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါ ဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံတဖၣ် အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးန့ၣ် ကီဒိၣ်မးလၢတၢ်ကပာ်ဂၢၢ်ပာ်ကျၢၤအီၤန့ၣ်လီၤ. ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢလၢအဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲ (UNHCR)ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအနီၣ်ဂံၢ် လၢကညီကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ်ဝဲ ၄၇,၇ဝဝ ဂၤ ဒီးလၢတလၢၤ ကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ် ၁,၁ဝဝ ဂၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်ကလဲၤဆူပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအိၣ်တၢ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး ကမၤနီၣ်မၤဃါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤကီခဲ, ဒီးတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအတၢ်အိၣ်သးတဖၣ်လီၤဆီလိာ်အသး ဒ်အမ့ၢ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်တစိၢ်တလီၢ် ဒီးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်လၢအသီတဖၣ် မ့တမ့ၢ် အါန့ၢ်ဒံးအလါတဖၣ်အဃိ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးနီၢ်နီၢ်န့ၣ် က အိၣ်အါန့ၢ်ဒံးနီၣ်ဂံၢ်လၢတၢ်ပာ်ဖျါအီၤခဲအံၤန့ၣ်လီၤ.
• တၢ်ကီတၢ်ခဲအဒိၣ်ကတၢၢ်အကျါတခါမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံ ကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အါထီၣ်အဃိ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် တဟူးဂဲၤလၢ ဟီၣ်ကဝီၤတနီၤအပူၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ ဒ်သိးကဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢပှၤလီၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲဒီး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤထီဒါ ထီၣ်ဒုးအဝဲသ့ၣ်တဖၣ် န့ၣ်လီၤ.

“ပပျံၤလၢပှၤကခးသံပှၤအဃိ ချံသ့ၣ်တဖၣ်ဟးတဘူၣ်နီတဘ့ၣ်ဘၣ်. ပလဲၤဆှၢတၢ်အီၣ်လၢ ပှၤဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်တဘူၣ် ဘၣ်. တၢ်ဖိတၢ်လံၤသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ကတာ်ထီသးလၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤလီၤ. ချံလၢကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤ လဲၤဃီၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤ တဘူၣ်ဘၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်ပျံၤလၢ SAC သုး ကခးအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.”  (KIC  မၤတၢ်သံကွၢ်သံဒိးဒီး ပှၤနီချံဖိ)

• ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဒီး တၢ်ဒုးတၢ်ယၤတဖၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအါထီၣ်, တၢ်ကဟ့ၣ်လီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိၤစၢၤ မၤစၢၤဂီၢ်ကီခဲထီၣ် ဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်လၢ NCA  တြီတံၢ်ဒီသဒၢဝဲ (ဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၢဆူၣ်, တၢ်မၤသံမၤဝီလၢအိၣ်ဒီးတၢ်ပညိၣ်လိၤလိၤ, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ်ဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်န့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်) သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဟဲအါထီၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤလၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုး ကဲထီၣ်သးစှၤအလီၢ်တဖၣ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒံးတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တဖၣ် အ ကလုာ်ကလုာ်န့ၣ်လီၤ. ဒူသဝီဖိအါဂၤမ့ၢ်ပှၤအုၣ်သးတဖၣ်လၢအထံၣ်ဝဲ သုးမုၢ်သံၣ်ဘိအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ ဒီးတၢ်ဆှၢအါထီၣ်သုးနီၣ်ဂံၢ် ဒီးစုကဝဲၤတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ်ဆူအဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. သဝီဖိအါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ် သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ဟူးဂဲၤဟးဆှၣ်တၢ်အါထီၣ် န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤတနီၤအပူၤ ကမျၢၢ်သုး(ပြည်သူ့စစ်)တဖၣ်အိၣ်ထီၣ်ဝဲအါဖုအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ယိၣ် လၢဒူသဝီဖိလၢဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဃုထၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်သုး လီၢ်လံၤတဖၣ် လၢကကဲထီၣ် ကမျၢၢ်သုးဖိအသီတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်မူဒါဒီး ဟူးဂဲၤလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤ ဖဲကၡူၢ်ဟီၣ်က ဝီၤအပူၤ, ဒီးဘၣ်တၢ်ပာ်လီၤအမူအဒါလီၤလီၤဆီဆီလၢ ကကွၢ်ဟုၣ်ကွၢ်စူၣ်သဝီဖိဒီး လီၢ်ကဝီၤခ့ၣ်အဲၣ်ယူၣ်တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ပတဲဆါခူသူၣ် သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂ့ၢ်ဘူၣ်ဖဲပဟံၣ်ပူၤလီၤ. မ့ၢ်လၢ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မဲာ်ချံအိၣ်အါမး လၢအလဲၤတၢၣ်ပှၤလၢအပဲာ်ထံနီၤဖးတၢ်ဒီး ပှၤလၢအတဘၣ်သူၣ်ဘၣ်သး သုးပဒိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဆူပၢၤကီၢ်အိၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.” (တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်တဘံၣ်တဘၢဒီးတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးဒူသဝီဖိ တၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤ လီၤသဘ့ျတဖၣ် ဟဲက့ၤအိၣ်ထီၣ်ကဒါန့ၣ်လီၤ. သုးတဖၣ်သမံသမိးဝဲ ပှၤလဲၤတၢ်က့ၤတၢ်တဖၣ် ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်သဝီဖိအဃိ တၢ်အံၤ ဒုးအါထီၣ်တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးလၢတၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤအလီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ုံၤွ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်တၢ် ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂ့ၢ်တဖၣ်အါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကိးသတြီထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပဒိၣ် ဒီးကလုာ်ဒူၣ်ဖီၣ်စုကဝဲၤခဲလၢာ်ကဘၣ်ပတုာ်တၢ် သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ် ဒီးကအၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်တၢ်တြီဃာ်မ့ၣ်ပိၢ်အလံာ်ဃံးဃာ် ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်အသီတဖၣ်အိၣ်ဒံးဝဲကွ့ၢ် ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.

အဆၢဒိၣ် (၄)- ခိရိနၣ်တၢ်ဆါတၢ်အိၣ်သး ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ

လါယူၤလံထီၣ်သီအပူၤန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤပူၤ တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့ဒီးတၢ်လိာ်ခိၣ်လိာ်ကွဲဝဲၤကျိၤ (ကျန်းမာရေးနှင့်အားကစား၀န်ကြီးဌာန) အတၢ် သမံသမိးဒီးတၢ်ပာ်ဖျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ဃး ပှၤဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်ခိရိနၣ် တၢ်ဆါ-၁၉ဟဲအါထီၣ်ချ့သဒံးဒီး ကီၢ်ပယီၤကွၢ် ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤ နးနးကလဲာ်န့ၣ်လီၤ.  

• စးထီၣ်တၢ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါတၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်အတၢ်ဟူး တၢ်ဂဲၤလၢကဒီသဒၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ် အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ် တၢ်တမၤအီၤလၢၤဘၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါအါမးန့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ အဂ့ၢ်တအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိ သဝီဖိတဖၣ် နၢ်ပၢၢ်ဝဲလၢအဝဲ သ့ၣ်တလိၣ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီတၢ်ဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါအဂ့ၢ်အံၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် လၢပသဝီပူၤဒီးလၢထံကီၢ်ပတီၢ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ဘၣ်ဃးခိရိနၣ်တၢ်ဆါန့ၣ် ပှၤတဆိကမိၣ်လၢၤဘၣ်. ယနီၢ်ကစၢ်နာ်က့ ယတဆိကမိၣ်လၢအဂ့ၢ်လၢၤဘၣ်.” (သဝီနဲၣ်ရွဲၣ်တဂၤလၢ နိၣ်တကီကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤမ့ၢ်မ့ၢ်တီတီဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်မၤဃံးထီၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤဒီးတၢ် ပီးတၢ်လီအကျိၤအကျဲတဖၣ်, ဒီးတြီဃာ်စ့ၢ်ကီးပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအဂၤတဖၣ်လၢ အကျဲးစၢးမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါဃၢ် အတၢ် ရၤလီၤသးဒီးဆူၣ်ချ့တၢ်လိၣ်ဘၣ် လၢပှၤကညီလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• တချုးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ် NLD ပဒိၣ်ရဲၣ်ကျဲၤဃုမၤန့ၢ်ဝဲ ကသံၣ်ဒီသဒၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တဖၣ် ဒီးပာ်လီၤတ့ၢ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ပာ်တဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်တဖၣ်ဟံးထီၣ်က့ၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤဝဲအံၤအဃိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် တတူၢ်လိာ်ဝဲကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်အံၤဘၣ် ခီဖျိတၢ်တနာ်န့ၢ်သုးတဖၣ်အံၤအဃိန့ၣ်လီၤ. 

“ပဘၣ်ယိၣ်လၢ ပယီၤသုးကဃါဃုာ်ကသံၣ်ဒီသဒၢဒီးတၢ်တမံၤမံၤဘၣ်ဖုး. (...) အဃိပှၤဆဲးကသံၣ်ဒီသဒၢ တဘူၣ်နီတဂၤဘၣ်.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တန့ဆါကီၢ်ဆၣ်, ဖၣ်အၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၅)- တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီး တၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီအဂီၢ် တၢ်တၤတၢ်တဖၣ်

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ မၤဟးဂီၤကွံာ် မုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤအတၢ်အိၣ်မူလၢကီၢ်ပယီၤပူၤကိးကပၤဒဲးဒီး မၤဘၣ်ဒိပှၤတဂၤ စုာ်စုာ်ခီဖျိ တၢ်တဒိးန့ၢ်သူဘၣ် အ့ထၢၣ်နဲးမ့ၢ်ဂ့ၤ, ဒီးမ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်မၤလီၤသတြူာ်ကွံာ် ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်အမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်မၤဟးဂီၤကွံာ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီတဖၣ်အဃိ တၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အံၤ ဘၣ်ဒိထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်ကိးဂၤဒဲး အတၢ်အိၣ်မူ, ဘၣ်ဆၣ် မၤဘၣ်ဒိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢကျဲအါဘိန့ၣ်လီၤ.  

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ တမ့ၢ်ထဲတၢ်ဆီတလဲ ကမျၢၢ်အပဒိၣ်လၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုဆူသုးမီၤစိရိၤသနူဘၣ်အမဲာ်ညါ မ့မ့ၢ်တခီလဲလိာ်စ့ၢ်ကီး လီၢ်ကဝီၤပှၤပၢဆှၢတၢ်ခိၣ်နၢ်တဖၣ်ဆူ (စကစ)အပှၤလၢ အဃုထၢပာ်လီၤဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဆီ တလဲက့ၤခိၣ်နၢ်လၢသုးဃုထၢထီၣ်အီၤတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအမၤဟးဂီၤ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်အတၢ်လဲၤကျဲဘၣ်, မ့ၢ်အမၤဟးဂီၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ်လၢ လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢဖိတဖၣ်ဒီး ခိၣ်နၢ်ပၢဆှၢတၢ်တဖၣ်လၢကဘၣ်ဆၢထၢၣ်ခၢၣ်စးလၢ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်ခဲလၢာ်န့ၣ်ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ ဒူသဝီပှၤပၢဆှၢတၢ်လီၤ. အဂ့ၢ်ဒ်လဲၣ်န့ၣ် နမ့ဒီသဒၢနသဝီထဲလဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် နသဝီခိၣ်မ့ၢ်မၤ တၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်အဖီလာ်န့ၣ် နမၤတၢ်မနုာ်မးတသ့ဘၣ်. အဝဲကဆှၢတၢ်ကစီၣ်ဆူ (စကစ) အအိၣ်လီၤ.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ ကီၢ်ပယီၤအမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်နးနးကျံးကျံး လၢပှၤတဂၤဘၣ်တ ဂၤအဖီခိၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်ညါအပတီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤ ထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ဖံး တၢ်မၤတအိၣ်လၢၤဘၣ်, တၢ်ဖိတၢ်လံၤအပှ့ၤကလံၤဒိၣ်ထီၣ်, တၢ်တြီဃာ်တၢ်လဲၤတၢ်က့ၤ, မၤလီၤမၢ်ကွံာ်လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိးပနီၣ်တဖၣ် ဒီးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤခဲလၢာ်န့ၣ် ဒုးအါထီၣ်ဝဲတၢ်အီၣ် တၢ်အီဒီးတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• CDM အတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအံၤ မၤဘၣ်ဒိတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့အသနၢၣ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ (စကစ) သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ကၠိသရၣ်သရၣ်မုၣ်လၢအမၤ တၢ်လၢပဒိၣ်ကၠိတဖၣ် နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ CDM တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤပူၤအဃိ ပဒိၣ်ကၠိတဖၣ်အါတက့ၢ်ဘၣ် ပတုာ်ကွံာ်အသးန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါယူၤ ၁ သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤအိးထီၣ်က့ၤကၠိတနီၤဘၣ်ဆၣ် ကၠိသရၣ်ဒီးကၠိဖိတဖၣ်အိၣ်ဝဲစှၤဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ. 
• လၢတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ခ့ျသနၢၣ်တကပၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအိၣ်ဝဲဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်န့ၣ်လီၤ. ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိလၢ ကီၢ်ပယီၤအပူၤ အိၣ်ဝဲ ၃ဝ,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဒီးလၢအကျါ ၂ဝ,ဝဝဝ ဂၤန့ၣ် မၤတၢ်လၢပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ခီၣ်ဆၢထီဒါသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂီၢ် ပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ် ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိ ၇၅ မျးကယၤဃၣ်ဃၣ် နုာ်လီၤဝဲ (CDM) ဒီးဂ့ၢ်လိာ်ဝဲလၢကမၤ တၢ်န့ၣ်လီၤ. 

“ပှၤမ့ဘၣ်လဲၤမၤတၢ်ကွဲးတၢ်ကါဒီး တၢ်မ့တဟ့ၣ်အီၤအခွဲးလၢကလဲၤဘၣ်န့ၣ် (...) အိၣ်ဒၣ်အဝဲသ့ၣ် ကသံလီၤ.”  (နီၢ်အ---, လၢမူကီၢ်ဆၣ်, ချၢၣ်လွံၢ်ထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအကျဲ မ့ၢ်လၢတၢ်မၤတံာ်တာ် လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိး တဖၣ်ဒီး(စကစ) သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဖီၣ်တံၢ်ဃာ်ဝဲတၢ်ကစီၣ်ဒီး ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးဆဲးကျၢ အကျဲတဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ကမျၢၢ်အိၣ်ဆိးလၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အဂီၢ် တၢ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့န့ၣ် ဟဲခီဖျိလၢလီတဲစိအကျဲအဃိ တၢ်မၤတံာ်တာ်လီတဲစိတၢ် ဆဲးကျိးအကျဲတဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ် လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

အဆၢဒိၣ် (၆)- တၢ်လဲၤဆူညါ

• လၢအခီၣ်ထံးန့ၣ် တၢ်နာ်လၢ(နွေဦးတော်လှန်ရေး)တၢ်ပၢၢ်ဆၢအံၤ ကမၤနၢၤတၢ်သပှၢ်ကတၢၢ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဘၣ်ဃးလၢ တၢ်ကဘၣ်လဲၤဆူညါဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် တၢ်လီၤဖးတဖၣ်ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်လီၤ. ပှၤအါဂၤအသးလီၤ ဘှံးလၢကဆဲးဒုးတၢ်ဆူညါတုၤ အကတၢၢ်ဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်ပဒိၣ်အပှၤမၤတၢ်ဖိတဖၣ် ကနုာ်လီၤဟူးဂဲၤလၢ CDM အပူၤအါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤအဂၤတဖၣ် ပာ်သူၣ်ပာ် သးစ့ၢ်ကီးလၢသးသမူတဖၣ်ဘၣ်လုၢ်ထီၣ်တ့ၢ်အသးလံန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် သံတ့ၢ်အဘျီတဖၣ်အဘျီလံ. အဃိအဘျီဝဲအံၤ ပတဘၣ်ပျံၤလၢပကသံဘၣ်. ပမ့ပျံၤလၢပကသံလၢဘျီဝဲအံၤ ဒီး (ဘၣ်ဃးသုးမီၤစိရိၤသနူအံၤ) ပမ့တမၤတၢ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ် ပတၢ်အိၣ်မူအံၤကသံဒၣ်လီၤစိၤလီၤ.”  (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

• လၢပှၤတနီၤအဂီၢ် သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤကဲထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်လၢအဒုးဖုးသ့ၣ်နီၣ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်ဒီး ဒိသူၣ်ဒိသးက့ၤဝဲလၢကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အတၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး တၢ်မၤအၢမၤသီအပတီၢ်တဖၣ် ကီၢ်ပယီၤသုးမၤအၢတၢ်သ့ထဲ လဲၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• ပှၤအါဂၤအတၢ်ထံၣ်အိၣ်ဝဲလၢ တၢ်ဘှါရှဲထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအစၢလၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ထံၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးသုးမီၤစိရိၤန့ၣ် တမၤ န့ၢ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်ဘၣ်. ပှၤတနီၤထံၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ မ့ၢ်ဟဲကဲထီၣ်အသးဒၣ်လဲာ် တၢ်ကဲဘျုးလၢကမျၢၢ်တအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤတနီၤထံၣ်ဒံးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်လဲၤကျဲဆူညါန့ၣ် ကဘၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အကျဲတကပၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ် ထံၣ်လၢ တၢ်ကဘၣ်ပာ်လီၤ နီၢ်ကစၢ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤသးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲး, ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဒုးယၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤမူၤမူၤနီၢ် နီၢ်လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ဒီသဒၢကမျၢၢ်သုး(PDF)  ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖှိၣ်မၤသကိးန့ၣ်လီၤ.  
• ပှၤလၢ KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ တၢ်ကူၣ်တရံးတိာ်ကျဲၤတၢ်ဒီး တၢ်ပာ်လီၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤလၢ တၢ်ကမၤ အီၤခါဆူညါတဖၣ်အပူၤန့ၣ် လိၣ်လၢတၢ်ကဘၣ်ထၢနုာ်ဃုာ် ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အကလုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖးလၢအဂံၢ်ဆူၣ်တ နီၤ ဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်လၢအဟ့ၣ်နီၢ်ကစၢ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ပၢလီၤသးန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လိၣ်နီၢ်နီၢ်ဒီး မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးကျဲတ ဘိလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲ ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးတၢ်ထဲသိးတုၤသိးန့ၣ်လီၤ. 

“ယပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ ဒ်သိးယထံကီၢ်ကပူၤဖျဲးလၢ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ပၢသနူဖီလာ်ဒ်သိးယထံကီၢ် ကကဲထီၣ် ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ထံကီၢ်နီၢ်နီၢ်ဒီး ဒ်သိးကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိးအဂီၢ်လီၤ. ပမ့တဒိးန့ၢ် ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိး ဖဲပအိၣ်မူလၢထံကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤဘၣ်န့ၣ် အလီၢ်တအိၣ်လၢ ပကပာ်လီၤပသးဒ်ကီၢ်ပယီၤထံ ဖိကီၢ်ဖိတဂၤအသိးန့ၣ် လ့ၤတက့ၤတသ့ဘၣ်.”  (KECD သရၣ်တဂၤလၢအအိၣ်ဒူပျာ်ယၤကီၢ်ရ့ၣ်)

တၢ်ဂ့ၢ်ကျၢၢ်တံၢ်

KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဒံးတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ ဘၣ်ဃးတၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီလၢ အကဲထီၣ်အသးလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ဒုးလိာ်သးတဖၣ်ကဲထီၣ်ဒံးအသးဒီး ဟဲကဲထီၣ်စ့ၢ်ကီးအသးလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဖိအါဂၤ တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဘၣ်အမဲာ်ညါ, တနီၤပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီအိၣ်တ့ၢ်က့ၤ ထဲစှၤကိာ်ဖိန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတဖၣ် ကဲထီၣ်ဒံးအသး, တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးကျိၤကျဲလၢ ကလဲၤအိၣ်ကဒုဘၣ်လၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်ဆၢ န့ၣ်အိၣ်ဒံးဒၣ်လၢတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး တၢ်ဆိက့ဆါဘီ တုၤဒၣ်လဲာ်တၢ်သံတၢ်ပှၢ်အိၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်အကဲထီၣ်သးခီဖျိ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ မ့တမ့ၢ် တၢ်ဆါအဂုၤအဂၤအဃိဧါန့ၣ် ဒူသဝီဖိတဖၣ်တသ့ၣ်ညါလီၤတံၢ်ဝဲဘၣ် မ့ၢ် လၢတၢ်သမံသမိးမၤကွၢ်ဒီး တၢ်ကူဆါယါဘျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 

ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ဂဲၤဆၢၣ်ထၢၣ်ဂဲၤလိာ်စ့ၢ်ကီးတၢ်လၢ အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်, တၢ်တုၤသိးထဲသိးဒီး တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တကး ဒံးဘၣ် အဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးဝဲလၢ ပှၤကဒိကနၣ်အကလုၢ်ဒီး ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ လၢပကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်လၢအပူၤကွံာ်တဖၣ်န့ၣ် ပဘၣ်တူၢ်ဘၣ်ဒၣ်ပဝဲ ဒီးပဘၣ်ဃုကျဲဘှါရှဲအီၤလၢပနီၢ်ကစၢ် ဒၣ်ဝဲလီၤ. အဃိ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲတမံၤလၢ်လၢ်န့ၣ် ပှၤဆိကမိၣ်လၢပှၤကဆၢထၢၣ်လၢအဂီၢ် မ့တမ့ၢ် ဆၢထၢဃုာ် ဒီးအဝဲသ့ၣ်တအိၣ်နီတဂၤဘၣ်. (...) အရ့ဒိၣ်လၢကမျၢၢ်တဖၣ် ကဘၣ်သ့ၣ်ညါလၢ အဝဲသ့ၣ်တအိၣ်ထဲတဂၤဘၣ်ဒီး ပှၤဆီၣ်ထွဲမၤ စၢၤအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဝဲလီၤ. အဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ် ပှၤအါဂၤကဆၢထၢၣ်ဃုာ်ဒီးအဝဲသ့ၣ် ဒီးအိၣ်လၢအကပၤန့ၣ်လီၤ.” (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ် 

ဆူကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)အအိၣ်

• ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)တဖုအံၤ ကဘၣ်စံၣ်လီၤဒီး ဟ့ၣ်လီၤက့ၤထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဆူ ဒီကလုာ်တၢ်ဃူတၢ်ဖိးပဒိၣ် (NUG)အအိၣ် တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီး တၢ်ပညိၣ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်ဒီး ပှၤလၢအ နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ(CDM)တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်. 
• တဘၣ်တြီမၤတံာ်တာ်, တဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ် ကသံၣ်ကသီဒီး ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဂုၤအဂၤလၢ အဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးမၤလီၤစှၤကွံာ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဂၤလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤတဖၣ်. 
• မၤမူမၤဂဲၤထီၣ်က့ၤ သဲးစးတၢ်ဘျၢ အဆၢ (၅), (၇) ဒီး (၈) လၢအဒီသဒၢထံဖိကီၢ်ဖိအနီၢ်ကစၢ်တၢ်သဘျ့ဒီး တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်လၢတၢ်တြူၢ်သံကွံာ်အီၤတဖၣ် (ကီၢ်စၢဖှိၣ်ဘျီၣ်ဒိၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ - ၅ ၂ဝ၁၇)
• တြူာ်သံကွံာ် ကဝီၤဒ့ (မ့) ကၡူၢ်ပတီၢ် တၢ်ပၢတၢ်ပြးသဲစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢဒီး တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ကျိၤကျဲတဖၣ် (စကစ သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ ၃ ၂ဝ၂၁, ၅ ၂ဝ၂၁ ဒီး ၆ ၂ဝ၂၁) 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်တြီမၤတံာ်တာ် တၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲတဖၣ်ဒီး တၢ်ဆီၣ်သနံးတၢ်ဟံးန့ၢ်တၢ်ကစီၣ်အခွဲးအယာ်သဘ့ျတဖၣ် ခီဖျိတၢ် အံၤ မ့ၢ်တၢ်မၤဘၣ်ဒိဝဲတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခွဲးယာ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထီၣ်ဒုးကမျၢၢ်တၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် အါန့ၢ်အန့ၣ် ပတုာ်ကွံာ် သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အဟးဆှၣ်ခိး ကွၢ်တၢ်ဒီးဆှၢထီၣ်သုးတၢ်ပီးတၢ်လီခီဖျိ (မ့) ဘူးဒီးကမျၢၢ်တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး သုးကွံာ်သုးကျိၤဒီးသုးကလၢၤလၢ  အ အိၣ်သူၣ်လီၤအသးဘူးဒီးသဝီဒီး တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးအလုာ်ကလုာ်လၢအထီဒါဒူသဝီဖိ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်သူဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်အသးအဂီၢ်, မၢဆူၣ်သဝီဖိလၢကဝံတၢ်ယိးတၢ်ဒီးနဲၣ်ကျဲတဖၣ်. ပဒ့ၣ်ဟးဆှဲးတၢ်ဟ့ၣ်လီၤကလုၢ် လၢတၢ်မၢန့ၢ်ဆူၣ်သဝီဖိသိလ့ၣ်, ချံ, မ့တမ့ၢ် တၢ်ဖိတၢ်လံၤအဂုၤအဂၤတဖၣ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအဂီၢ်တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထၢဆူၣ်တၢ်ခိတၢ်သွဲလၢတဖိးသဲစးဒီး တၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်ဟံၣ်ဃီတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ် လၢနီၢ်ကစၢ်အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်အဂီၢ် တဘျီဃီ. 
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဒ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအတီၤပတီၢ်တဖၣ်ဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် သဲစးတၢ်ဘျၢ. ပတုာ် ကွံာ်လုၢ်လၢ်လၢ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဒီး မၤလီၤတံၢ်သုးဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ်တဂၤလၢ်လၢ် တၢ်ကဟံးထီၣ်အီၤ ဂ့ၢ် ဝီလၢအတီအတြၢ်ဒီး တၢ်ဃိထံသမံသမိးလၢအိၣ်ဖျိဖျိဖျါဖျါ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်အကျိၤအကျဲလၢသဘ့ျ ဒီးကမျၢၢ်ကွီၢ်ဘျီၣ်လၢအတကွၢ် မဲာ်တၢ်တဖၣ်အပူၤ.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်သူဆိးကါတၢ်မၤရှဲမၤပျီဒုးယၤရဲၣ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ကျဲၤဒီး တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢတၢ်သ့ၣ်ညါအီၤအမ့ၢ် (တဲာ်လွံၢ်တဲာ်သနူ)လၢအဒီၣ်တဲာ်ကွံာ် ကမျၢၢ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အီၣ်, တၢ်ဆဲးကျိး, တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးတၢ်လိၣ်ဘၣ်အဂၤတဖၣ် တဘျီဃီ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိ, NGO, ပှၤဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိဒီး ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပဒိၣ်တဖၣ်

• တဘၣ်တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်အမ့ၢ်ပှၤတဖုလၢအဖိးသဲစးဒီး တဘၣ်တူၢ်လိာ်အီၤလၢ ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကူၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်အပူၤဘၣ်. 
• ထုးထီၣ်ကွံာ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်ပှၤမၤသကိးတၢ်လၢ တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်တိာ်ကျဲၤအပူၤ. 
• သဆၣ်ထီၣ် ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢခၢၣ်စးလၢ ကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဆၢထၢၣ် ဂၢၢ်ဂၢၢ်ကျၢၤကျၢၤဒီး ပျီပျီရှဲရှဲလၢတၢ်ခီဆၢတၢ် အိၣ်သးလၢ ဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ဒီးတသ့ဖဲအသ့ကဘၣ်တြီတံၢ်ဃာ်(စကစ)တၢ်မၤကမၣ်ဒီး မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးအယာ်တဖၣ်.
• ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်အမ့ၢ်ကျိၣ်စ့ဒီးကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဆူ (NUG)ပဒိၣ် ဃုာ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ် ဖိအခွဲးအယာ် တၢ်ဘျၢသဲစးအတီၤပတီၢ်ဒီး ပၢပြးဂ့ၢ်ဝီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်အတီၤပတီၤတဖၣ်. 
• မၤတၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢ လံာ်(MoUs)တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤအပူၤဒီး NUG ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်လၢကဘှါၡှဲပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤ. 
• ကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ (UN Security Council) အတၢ်ဆၢတဲာ်လၢ အတြီတံာ်  ဃာ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ဆါတၢ်ပှ့ၤစုကဝဲၤ. 
• မၤလဲၢ်ထီၣ် တၢ်ဟ့ၣ်လီၤထံဂုၤကီၢ်ဂၤကျိၣ်စ့တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတကွီၢ်ဆူ တၢ်ကရၢကရိလၢအအိၣ်ဒီးပဒိၣ်လံာ်အုၣ်သးမ့ၢ်ဂ့ၤ တအိၣ် ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒ်သိးတၢ်မၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူပှၤလၢတမ့ၢ်ပဒိၣ်အပှၤတဖၣ် လီၤဆီဒၣ်တၢ် ကတုၤဆူကလုာ်ဒူၣ်တၢ်က ရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်အအိၣ်. 
• ဖဲတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤပာ်လီၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒီးတၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲအဆၢကတီၢ်န့ၣ် ကဘၣ်ဒိးသန့ၤ ထီၣ်သးလၢ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တဖၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဒီး ကံၢ်စီလၢမၤတၢ်န့ၢ်ဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်နာ်န့ၢ်အီၤတဖၣ်. 
• ကဘၣ်ဒိကနၣ်, နၢ်ပၢၢ်, တူၢ်လိာ်ဒီးဆီၣ်ထွဲ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢအဟ့ၣ်နီၤလီၤ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖျါ, အတၢ်ဃ့ထီၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဘှါရှဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီအဆၢလၢ အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတဖၣ်. 
• ဟ့ၣ်အါထီၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်သိးကမၤစှၤလီၤတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီး တၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢ အပိာ်ထွဲထီၣ်အခံတဖၣ် ဒီးကမၤစၢၤပှၤထူစံာ်ဖိဒီး ပှၤလၢဖံးအီၣ်မၤအီၣ်တၢ် လၢမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ကလုာ်ဒူၣ်ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိအဂၤလၢ အတမ့ၢ်ပဒိၣ်တၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢဒီး ကူဆါယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ (ဃုာ်ဒီးတၢ်မၤကွၢ်တၢ်ဆါဒီး တၢ်သူၣ်ထီၣ်ဘှီထီၣ်တၢ်ပာ်လီၤဆီပှၤဆါတၢ်လီၢ်) လၢခိခိၣ်ဒူသဝီတဖၣ်အပူၤ. 
• ဟ့ၣ်သဆၣ်ထီၣ် ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် အသုတဂ့ၢ်လိာ်ပှၤလၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢကခီကီၢ်ဆၢ လဲၤ ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢအကီၢ်ပူၤတဖၣ်. ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါထံကီၢ်တဖၣ်အံၤလၢ ကမၤသကိးတၢ်ဒီးကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီးတၢ်ဒီသဒၢအကျိၤအကျဲတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်ပီးတၢ်လီဒီး ကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ်ဆူ ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဃုာ်ဒီးတၢ်ဒီသဒၢယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ လၢပှၤဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးခီဖျိသုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤပယွဲလၢကီၢ်ပယီၤ ပူၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• မၤသကိးတၢ်ဒီး ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကမၤလီၤတံၢ်တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအကျဲ ဒ်သိးပှၤဂ့ၢ်ဝီလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤဂီၢ်,  လီၤဆီဒၣ်တၢ် ခီဖျိကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး လီၢ်က ဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်.
• ကတိၤန့ၢ်ခဲးတၢ်လၢတၢ်ကပျၢ်ကွံာ် ထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးပှၤဃိာ်ဖိတဖၣ်, ပှၤမၤထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးတဖၣ်, ပှၤလၢဘၣ်တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤဒီသဒၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်, ပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်ဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်.
• ဆီၣ်သခူထီၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ(Security Council) လၢကဆှၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤဆူ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ကီၢ်ဘျီၣ်(ICC) မ့တ မ့ၢ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲလီၤဆီလၢ ကလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ကီၢ်ပယီၤအဂီၢ် ဒ်သိးကမၤလီၤတံၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်မၤသံလီၤတူာ် ကွံာ်ပှၤကူပှၤကညီ, တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်လၢအထီဒါပှၤကူပှၤကညီအန့ဆၢၣ်, တၢ်မၤအၢမၤသီဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ် မုၢ်တဖၣ် တၢ်ကဘၣ်စံၣ်ညီၣ်အီၤ ဒ်သိးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤတၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူ စကစ ဒီး EAOs/EAGs တဖၣ်

• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ပာ်လီၤဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီး တြီတံၢ်ဃာ်တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ခဲလၢာ်တဘျီဃီ. မၤနီၣ်ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီးကျိချံမျိာ်သၣ်လၢအတပိၢ်ဖးထီၣ်ဒံးဘၣ်တဖၣ် (UXO)အိၣ်တၢ်လီၢ် ဒီး ဒုးသ့ၣ်ညါဘၣ် လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်တဖၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်.
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသဲစးတၢ်ဘျၢဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သဲစးတၢ်ဘျၢ ဒ်သိးကဒီသဒၢ ဒီးကမၤပူၤဖျဲးကမျၢၢ်လၢတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂီၢ်. 

စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီ,၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်ကီၢ်ပယီၤပူၤပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်အတၢ်အိၣ်သးဟဲနးဒိၣ်ထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)လၢအဘၣ်တၢ်တီခိၣ်ရိၣ်မဲအီၤလၢသုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်မ့အီၤလဲၤအံၤအိၣ်ဒီးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢအသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးမၤတပျုာ်တပျီၤ,မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲကမျၢၢ်ဒီးထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအတၢ်ဒီသဒၢတနီၤလၢအိၣ်ကွဲးပာ်အသးဖဲ၂ဝဝ၈တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ်အပူၤအိၣ်ကွဲးလီၤအသးလၢကဒီသဒၢဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤအိးထီၣ်ကျဲဒ်သိးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်ကကဲထီၣ်သးအါထီၣ်ဝဲအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအခီၣ်ထံးဃုလါအတီၢ်ပူၤန့ၣ်အဝဲသ့ၣ်ပာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်ထံကီၢ်အဒုၣ်ဒါအသိးဒီးမၤဆူၣ်ထီၣ်အတၢ်ဂဲၤပျုၢ်ဂဲၤဆှးဒ်သိးကဆီၣ်တံၢ်မၤလီၤပှီၤကွံာ်ဝဲပှၤလၢအထီဒါအဝဲသ့ၣ်တဖၣ်အဃိဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤဒီးသးသမူအါဖျၢၣ်ဘၣ်လီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤခးဒီးမၤသံဝဲပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဒီးသုးမီၤစိရိၤကဘီယူၤခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဆူသဝီတဖၣ်အပူၤအဃိလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.တကးဒံးဘၣ်အဝဲသ့ၣ်တြီမၤတံာ်တာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်သိးအသုတဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျတၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲဒီးတၢ်ကစီၣ်တဖၣ်,သူဝဲထံကီၢ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ်ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်ဝဲ,မၤဆူးမၤဆါဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးဟံးန့ၢ်ဝဲအရ့ဒ်အတၢ်ဘၣ်သးဒၣ်ဝဲအသိးန့ၣ်လီၤ.

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်လၢအကဲထီၣ်သးစးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ်လီၤ.တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးယာ်တဖၣ်ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတကီၢ်ခါတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဒီးတၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.ပာ်ဖျါဃုာ်စ့ၢ်ကီးလီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိဒီးထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်မုၢ်လၢ်ဒီးအတၢ်ဂုာ်ကျဲးစၢးတဖၣ်လၢကဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲအဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢလီၤဆံးလီၤစှၤဘၣ်ဆၣ်အဝဲသ့ၣ်ဃုကျဲလၢကခီဆၢက့ၤဝဲသုးမီၤစိရိၤအံၤခီဖျိအဝဲသ့ၣ်သ့ၣ်ညါဝဲသုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤတဖၣ်အံၤအတဖိးသဲးစးဒီးတၢ်တီတၢ်တြၢ်တအိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်န့ၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤဃုကျဲလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲလီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ်အတၢ်လဲၤခီဖျိဒီးအတၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီတဖၣ်အံၤတမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်ကနၢ်ဟူအီၤဘၣ်ဘၣ်ဆၣ်မ့ၢ်ဒ်သိးဒီးတၢ်ကဘှါရှဲန့ၢ်အီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖး 

တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ကညီဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်ကၡူၢ် (KHRG) မၤဝဲတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအပတီၢ် လၢကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ လၢတၢ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ် မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်ဘၣ် တၢ်မၤအၢမၤသီဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒ်လဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကိးသတြီဒံးကွ့ၢ်ကွ့ၢ် လၢတၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အံၤ က့ၤတဲဘၣ်က့ၤဝဲအတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ, တၢ်လဲၤခီဖျိလၢအဘၣ်ပျံၤ ဘၣ်ဖုးတၢ်ဒီးအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတအိၣ် ဒ်အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သဂၢၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤဆၢထီဒါက့ၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အၢအၢ သီသီလၢအတအိၣ်ဒီးတၢ်သူၣ်ကညီၤသးကညီၤဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ အတၢ်နာ်ကျၢၤမုဆု ဒီးတၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤလၢအတကဒံကဒါဘၣ်တဖၣ် ဒ်သိးဒီးကဒုးဒံးတၢ်ဆူညါ လၢဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်သဘျ့အဂီၢ် တုၤအကတၢၢ်တစုန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ  တၢ်အကါဒိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ လၢတၢ်တိစၢၤမၤစၢၤလိာ်သးကဒဲကဒဲ ဒ်ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အသိး ဒီးပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ် ဂဲၤ (CDM) တဖၣ် ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အိၣ်ကဒုဒီးတၢ်ဒီသဒၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.  

တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါစ့ၢ်ကီး ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိ ဒ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်တိာ်ကျဲၤခိၣ်သ့ၣ် တခါလၢ အဒုးထီဒါကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ယံာ်တ့ၢ်မးလံန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်အဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ် စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုးတဖၣ်န့ၣ် စး ထီၣ်ကဲထီၣ်တ့ၢ်လံအသး တချုးဒံးလၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ထံကီၢ်တၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢအကဲထီၣ်သးခဲအံၤန့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ် လၢအမ့ၢ်တၢ်ပနီၣ်လၢအပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ”တဲာ်လွံၢ်တဲာ်“သ နူန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်လၢအဟူးဂဲၤသဘျ့ လၢအမ့ၢ် ခ့မ်ကၠိလံၤ (Kim Joliffe) ပာ်ဖျါဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ ”တၢ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအ မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဘၣ်, အါန့ၢ်အန့ၣ် သူဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဒ်တၢ်ပီးတၢ်လီလၢအကါဒိၣ်တခါလၢတၢ်ဒုးပျီပူၤ“န့ၣ်လီၤ. ဖဲကီၢ် ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ မ့လဲၤခီဖျိဘၣ်ဝဲတၢ်ဒုးတၢ်ယၤစှၤဘျီ မ့တမ့ၢ် တနီၤတၢ်ဒုးတၢ်ယၤမ့တအိၣ်ဘၣ်ဆၣ် လၢဟီၣ်ကဝီၤအဂၤတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ထီၣ်ဒုးဒီးတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ လၢအ ဆၢတတဲာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒွးတယာ်ဝဲလၢ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ ကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဝံၤအလီၢ်ခံတုၤ လါယူၤ ၂၃သီန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ ဒူဖိသဝီဖိအနီၣ်ဂံၢ် ဘူးထီၣ်လၢ ၁၇၇,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဘၣ်စံၣ်မှံဟးဖျိးလၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. လၢအကျါကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ကညီကီၢ်စဲၣ်အပူၤန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၅ဝ,ဝဝဝဂၤ လၢအဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတ့ၢ် စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်လီၤ. (ဖဲလါအီကူး ၂၃သီန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၁၄ဝ,ဝဝဝ ဂၤ ဘၣ်စံၣ်အိၣ်က မှံဒံးအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ). KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်စ့ၢ်ကီးတၢ်ပာ်ဖျါအါထီၣ်ဘၣ်ဃး ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်လဲၤခီဖိျသဂၢၢ်ဘၣ် တၢ်ဒုးထီဒါကမျၢၢ် ဃုာ်ဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိး, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ် ဒီးတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒ်တၢ်ဒုးစုကဝဲၤတခါအဃိ လီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ထီဒါလၢအလီၤဘၣ် ယိၣ်တဖၣ်အါကလုာ်န့ၣ်လီၤ. 

စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအက့ၢ်အဂီၤတဖၣ် ဟဲအါထီၣ်လၢခိခိၣ် ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤဒီး ခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤတဖၣ်ဘၣ်အမဲာ်ညါ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဝဲဒ်သိးအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ လၢအသူတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်အံၤကနုာ်လီၤဆူသဲးစးတၢ်ဘျၢသကီွၤအပူၤ ဒီးကဘၣ်လိာ်ဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲစးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ပဒိၣ်အသီလၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုအံၤဝံၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကွံာ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီး စံးဝဲလၢ တၢ်ဃုထၢတဘျီအံၤ တၢ်တီတၢ်လိၤတအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်ဂုာ်ကျဲးစၢးဆီတလဲဝဲ သဲစးတၢ်ဘျၢ လၢအသူဝဲလၢတၢ်ထီဒါဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အံၤ ကဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

ဒ်န့ၣ်အသိး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ပတုာ်တၢ်ခးအလံာ်ဃံးဃာ် (NCA)အံၤ ဒီးကွဲမုာ်ဝဲလၢ တၢ်ကမၤ တၢ်ပတုာ်တၢ်ခး ဒ်သိးကဟ့ၣ်အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ပျဲလၢကမၤဘၣ်ဝဲ တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ ဒ်သိး အကဂၢၤဃာ် ”တၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်“အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ရၤလီၤတခီတၢၤဝဲတၢ်ပတုာ်တၢ်ခးဒီး ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကခီဆၢက့ၤဝဲတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အကမၤတံာ်တာ်ဝဲအတၢ်ပၢတၢ်ပြးဒီးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဟ့ၣ်စိ ဟ့ၣ်ကမီၤက့ၤအသုးမုၢ် ဒ်သိးကဒုးထီဒါတၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ဝဲသုးဖီၣ်စုကဝဲၤအဂၤထီဘိလၢ အတလူၤပိာ်ထွဲတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤတဖၣ်ဘၣ် ဒီးပှၤတဖုဂ့ၤတဖုဂ့ၤ လၢ အထီဒါ(စကစ)သုးမီၤစိရိၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ဒ်ပှၤပူထီၣ်တၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အသိးန့ၣ်လီၤ. 

လၢအခီၣ်ထံးလံၤလံၤ သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူဝဲခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တခါအံၤ ဒီးထီထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ခိၣ်တီလၢတၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤက့ၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်သဲးစး ဒ်သိးကဖီၣ်ဒုးဃာ်တၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တြီတံၢ်ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး တၢ်ဆါအတၢ်လီၤ ဘၣ်ယိၣ် ဒီးတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျ တၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲတဖၣ် ဒီးသူစ့ၢ်ကီးဝဲတၢ်ဆါအံၤဒ်တၢ်စုကဝဲၤတခါ လၢတၢ်ထီဒါကမျၢၢ်ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤတၢ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံလၢအကဲထီၣ်သးဒံးအဖၢမုၢ်တဖၣ် ဃုာ်ဒီးခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ အံၤဟဲအါထီၣ်အဖီခိၣ် (စကစ) သုးမီၤစိရိၤ တြီဃာ်ဝဲ ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ကလဲၤဆူတၢ်လီၢ်လၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်မၤစၢၤနီၢ်နီၢ်တဖၣ်အဃိ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိစၢၤမၤၤအတၢ်မၤတဖၣ်ကီခဲဒိၣ်ထီၣ် ဒီးမ့ၢ်တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အသးသမူအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 
 

တၢ်မၤအကျိၤအကျဲပီညါ 

တၢ်ပာ်ဖျါတဖၣ်အံၤ ဒိးသန့ၤထီၣ်သးလၢ တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးလီၢ်ကဝီၤခိခိၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဒီးဒ်န့ၣ်အသိး ပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဒီး CDM တဖၣ် လၢအဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤ လၢတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. KHRG စးထီၣ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ် တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တုၤလါယူၤတၢတနွံ ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ်လီၤ. KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ်ခဲလၢာ်အိၣ် ၁၃၃ ဂၤ ဒီးတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အါတက့ၢ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ထွဲဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်သံကွၢ်ဒီး ပှၤမၤ CDM အိၣ် ၄၉ ဂၤ ဒီးအါတက့ၢ်အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ပှၤလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ လၢအဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ်အဟံၣ်အဃီဒီး အဒူသဝီ မ့တမ့ၢ် ပှၤလၢအဘၣ်ဟဲအိၣ်ကဒုလၢ KNU အတၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ ပၣ်ဃုာ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ KHRG ပျီပူၤပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ် မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်ဝဲဖဲဟီၣ်ကဝီၤ လၢ KHRG ဟူးဂဲၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ်အံၤ တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါအီၤတၢ်ဆၢကတီၢ်တကွီၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဃုလါအတီၢ်ပူၤ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤထီၣ်သီ တုၤလါယူၤလံအကတၢၢ်တနွံန့ၣ်လီၤ. လၢလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ တၢ်သူဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်အီၤအါန့ၢ်ဒံး ၁ဝဝ ခါန့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဂ့ၢ်အကါဒိၣ်လၢ တၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါအီၤတဖၣ်

အဆၢဒိၣ် (၁)- တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံ, တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢကီၢ်ပယီၤ အပူၤ စးထီၣ်သးလၢခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤဒီးခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိလၢဝ့ၢ်ပူၤလၢအကထိတဖၣ် ဒီးမ့တမ့ၢ် ခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ဒူသဝီလၢအကယၤတဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးလၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီးသုးမီၤစိရိၤအသနူတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သူခွဲးယာ်သဘျ့လၢတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သး လၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ပညိၣ်လၢကဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး ကသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါ ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ် အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. 

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ထံဖိကီၢ်ဖိအပဒိၣ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်ဝံၤန့ၣ် ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဝဲတၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဂ့ၢ်ဂီၢ်အူပဒိၣ်အဂ့ၢ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤ, ဒီးစံၣ်ညီၣ်ပီတ့အကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးဟ့ၣ်လီၤတၢ်စိ တၢ်ကမီၤဆူ သုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်အစုပူၤန့ၣ်လီၤ. ဒုးအိၣ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲ သဲးစးတၢ်ဘျၢဒီးသနူတဖၣ်လၢ ကတြီဃာ်ဝဲ မ့တမ့ၢ် ကဆိကတီၢ် ဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဂံၢ်ခီၣ်ထံးခွဲးယာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၤဆီဒၣ်တၢ် ထုးထီၣ်ဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢလၢအထီဒါဝဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ် တဘၣ်ပာ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဘၣ်သးသဘ့ျဘၣ်, တၢ်တဘၣ်ပာ်ဖှိၣ်ကရၢကရိထီၣ်သးဘၣ်, ဒီးတၢ်တဘၣ်သူနီၢ်တဂၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခူသူၣ်ခဲွးယာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤမ့မ့ၢ်တၢ်လုၢ်သ့ၣ်ခါပတာ် ဟီၣ်ခီၣ်ဒီဖျၢၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢဘၣ်ဆၣ် ခီဖျိသုးမီၤစိရိၤရၤလီၤဂ့ၢ်ဂီၢ်အူထံ ကီၢ်တၢ်အိၣ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအသီတဖၣ်အံၤအဃိ သူဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢတဖၣ်အံၤ လီၤလီၤဆီဆီ လၢကမၤဘှ့ၣ်မၤဘှီၣ်ဒီး ဒုးကဲထီၣ်ပှၤလၢအထီဒါတၢ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢတဖိးသဲးစးလၢကျဲအဘိဘိန့ၣ်လီၤ. 
• တၢ်မၤတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤသုးဟံ တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢအအၢအသီတဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒိတၢ်တီၢ်, တၢ်မၤဆူးမၤဆါ, ခးဝဲရီဘၢၣ်ကျိဒီးကျိချံနီၢ်ကီၢ်တဖၣ် ဖဲအ ဝဲသ့ၣ်မၤလီၤပြံလီၤပြါဝဲ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အခါန့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးလၢအကယၤတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ ဒီးပှၤလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်လဲၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ လၢဝ့ၢ်တကူၣ်ဒီးမါတလ့ဝ့ၢ်အံၤန့ၣ် လီၤဂာ်လၢနလဲၤဒိးသံလီၤ နသးလၢကျဲမုၢ်ခိၣ် ဒီးအိၣ်ခိးမတဂၤလၢကသံဆိလဲၣ်လီၤ. (တၢ်အံၤလီၤဂာ်လၢ နလိာ်ကွဲတၢ်လိာ်ကွဲလၢပှၤဘၣ်သံတခါလီၤ). အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဘျီလၢ်လၢ်ဖဲအအဲၣ်ဒိးခးပှၤန့ၣ် အခးပှၤသ့လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ခးအနီၢ်ကီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ. ပှၤသံတ့ၢ်အါဂၤလံ. အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဟ့ၣ်တၢ်ခးပလီၢ်ဝဲ ပှၤပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးဖိတဖၣ်ဘၣ်.”(စီၤအ---, ဖၠၣ်စိမိၤကၠိဖိလၢဝ့ၢ်တကူၣ်တဂၤ)

• KHRG မၤဝဲတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီး (စကစ)သုးဖိဒီးကီၢ်ပယီၤပၢၤကီၢ်လၢအနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါ ထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢ ဖဲကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤဆၢကတီၢ်အခါန့ၣ် သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲဒၣ်တၢ် မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးတနီၤနီၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ထံၣ်ဘၣ်ဝဲဒၣ်လၢ အက စၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တနီၤနီၤန့ၣ် ခီဖျိလၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဖဲတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤအခိၣ်အဃၢၤတၢ်လီၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ဖဲပှၤကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ်သုးမီၤစိရိၤ ဖဲလဲဒါ, ဝ့ၢ်တကူၣ်အခါန့ၣ် ပကလဲၤမၤလီၤပြံလီၤပြါ ကမျၢၢ်လၢအပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပပှၤနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ် အဂၤ(၅ဝ). ပပှၤလၢ အစိာ်ကျိနီၢ်ကီၢ်အိၣ် (၆)ဂၤန့ၣ် ပၣ်ဃုာ်ဒီးယၤ. ပခးဝဲပှၤကမျၢၢ်လၢ ဟဲပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. နီၢ်ကီၢ်ကီၢ်န့ၣ် ပကျိချံတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်လၢ ကဘၣ်ခးဝဲ ပှၤကမျၢၢ်လၢအတၢ်ကမၣ် တအိၣ်ဘၣ်တဖၣ်အံၤဘၣ်.” (ပၢၤကီၢ်တဂၤအိၣ်လၢ ဘံလ့ကီၢ်ဆၣ်, ဒူသထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်) 

• ခီဖျိလၢ(စကစ)သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢတၢ်က့ၤမၤခီဆၢဝဲပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အ ဃိ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အံၤ သူဝဲဒၣ်တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးအကျိၤအကျဲဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်သး အကျိၤအကျဲအကလုာ်ကလုာ် ဒ်သိးကပူၤဖျဲးဝဲဒၣ်ဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး, တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ထီဒါ အဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကလီၤစှၤဝဲဒၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် ဖဲအဖီၣ်ကမျၢၢ်အခါ တဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဘၣ်မနုၤအဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ပှၤကညီ လဲၣ်ဒီး တဟ့ၣ်စ့ၢ်ကီးအခွဲးလၢ ကဆဲးကျိးဆဲးကျၢအဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်သဲစး တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အ သိး ပှၤလၢတၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤတဖၣ် ဘၣ်မနုၤအဃိ တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်လဲၣ်, ပှၤဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်ဖဲလဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်တၢ်အိၣ်သး အိၣ်ဒ်လဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်အိၣ်မူဒံးဧါ တအိၣ်မူဒံးဧါဒီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအဂၤ လၢဘၣ်ဃးကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲအိၣ်ဒ်လဲၣ်တဖၣ်န့ၣ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး အတံၤသကိးတဖၣ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤနီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢသဲစးန့ၣ်အိၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ကိာ်ပူၤလီၤ (SAC ဆၢတဲာ်တၢ်ခဲလၢာ်လီၤ). ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်န့ၣ် တၢ်လၢအဝဲ သ့ၣ်တဲဝဲဒၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ် ကဲထီၣ်ဝဲဒၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ (လၢပှၤထံဖိကီၢ်ဖိကဘၣ်လူၤပိာ်မၤထွဲအီၤ)လီၤ. (SAC ပှၤလၢအိၣ်ဒီးတၢ်စိတၢ် ကမီၤမ့ဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်န့ၣ်) အဝဲသ့ၣ်မၤသံ, ဖီၣ်ဃာ်, ဒုးဃာ်ပှၤကညီ ဒီးတၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သးမၤန့ၣ် မၤသ့ခဲလၢာ်လီၤ. သဲးစး တၢ်ဒိၣ်စိတအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. တၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်မၤန့ၣ် ထီဒါဝဲဒၣ်ထံဖိကီၢ်ဖိခဲလၢာ်လီၤ.” (ကၠိသရၣ်တဂၤအိၣ်လၢဝ့ၢ်ဖၣ်အၣ်) 

အဆၢဒိၣ် (၂)- ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ (CDM)

ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် ဆူၣ်ချ့ပှၤမၤတၢ်ဖိအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ဟးထီၣ်ကွံာ်လၢအတၢ်မၤပူၤဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤအက့ၢ်အဂီၤတခါအံၤ ရၤလီၤအသး ချ့သဒံး ဒီးပဒိၣ်ပှၤမၤတၢ်ဖိလၢဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့အဂၤတဖၣ်စ့ၢ်ကီး စးထီၣ်ထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဃီန့ အံၤန့ၣ်လီၤ.

• ပှၤနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးလၢ အဝဲသ့ၣ်ဆၢန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်, ပဒိၣ်လၢကမျၢၢ်ဃုထၢထီၣ်ဝဲဒီး မုၢ်လၢ်ဝဲဒၣ်လၢ ကမၤလီၤပီှၢ်ကွံာ်ဝဲ(စကစ) ခီဖျိတၢ်ပတုာ်ကွံာ်ပဒိၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ (ပၢၤကီၢ်ဒီးသုး)လၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်အံၤစ့ၢ်ကီး ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ် လၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်လၢအတတီတလိၤဒီး လၢအတဖိး မံဒီးတၢ်ဘျၢသဲးစးတဖၣ်အံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်အဝဲသ့ၣ် အသးသဟီၣ်လၢကနုာ်လီၤ CDM န့ၣ်လီၤ.
• KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးပှၤနုာ်လီၤ CDM တဖၣ် ဘၣ်ဃးအဝဲသ့ၣ်တၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ကီတၢ်ခဲ ဒီးတၢ်တြီမၤတံာ် တာ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤ CDM အခါ ဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ တၢ်ဆၢတဲာ်လၢကနုာ်လီၤ CDM အံၤန့ၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်သးသမူတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်တဖၣ်သ့န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ် လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီ, တၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီ, တၢ်မၤတံာ်တာ်ဃုာ်ဒီး (စကစ)တၢ်မၤပျံၤမၤဖုးလၢ ကဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီးမၤထီဒါ အဝဲသ့ၣ်ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိပှၤလၢနုာ်လီၤ CDM အါဂၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ခီဖျိလၢပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် မၤတ့ၢ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ ယဘၣ်ယိၣ်လၢယဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်အတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်ဒိၣ်မးလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ယၤမ့တန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိလီၤ. ယနၢ်ဟူဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤပျံၤမၤဖုးဒီး ကမၤ ဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိန့ၣ်လီၤ.”  (CSO ပှၤမၤတၢ်ဖိတဂၤအိၣ်လၢထံထၣ်စွ့ဟီၣ်ကဝီၤ) 

• KNU လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်တဖၣ်အံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤစၢၤပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM လၢအဟဲတုၤလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ခီဖျိ တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီ, တၢ်အိၣ်ဆိးလီၢ်ကျဲ ဒီးတၢ်ကူတၢ်ကၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤ အဃိ ပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်, ပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤလၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် တဖၣ်အံၤ ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲဃ့ၢ်ဆူ KNU ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤစၢၤအကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးပှၤတဝၢတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်အံၤ အဂံၢ်ဆူၣ်လီၤဆီ မ့ၢ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတနီၤနီၤ ထံၣ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ကျဲအဂ့ၤက တၢၢ်တဘိလၢ ကဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ CDM အံၤန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤဒ်သိးပှၤအံၤ တလိၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤဘၣ်. လိၣ်ဒၣ်ထဲလၢ ပကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲပှၤလၢအမၤ CDM တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တကီၢ်ခါတၢ်ကဲထီၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတဘၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ် ပဘၣ်ဆီၣ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်လီၤ. ပဘၣ်ကွၢ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်ဒီး ပဘၣ်ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်အီၣ်တၢ်အီ ဒီး ဆီၣ်ထွဲလၢအဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်မၤတၢ်လၢပဂီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ.” 
(စီၤဝ... လၢတနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၃)- သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဒီးတၢ်မၤအၢမၤသီတဖၣ် 

ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိကမီၤဖဲဃုလါအတီၢ်ပူၤအံၤန့ၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်အိၣ်သး လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံး ခိခိၣ်သဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤ ဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်ချ့သဒံးန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သ့ၣ်တဖၣ် အါထီၣ်ဝဲကွ့ၢ်ကွ့ၢ် ဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဒီး တၢ်သံတၢ်ပှၢ် တၢ် လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်လီၤ. တုၤမ့ၢ်ဒူဖိသဝီဖိဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်စးထီၣ်ကတဲာ်ကတီၤဆိအသးလၢ တၢ်ဒုးလၢကကဲထီၣ်တဖၣ်, တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဒီး တၢ်မၤပယွဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် ဒ်လၢအပူၤကွံာ် အဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်တ့ၢ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကဟဲကဲထီၣ်ကဒါသးန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤတနီၤနီၤ အိၣ်လၢဟံၣ်တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်လၢအဒဲလီၤ. ပှၤလၢအအိၣ်ဘူးဒီးကျဲမုၢ်ခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် မံလၢအဟံၣ် တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်နၢ်ဟူလၢ ပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ်ကဟးဆှၣ်တၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ပျံၤတၢ်ဖုးတၢ်ဒီး ဟးမံလၢတၢ်လီၢ်အဂၤန့ၣ်လီၤ. ဂီၤခီန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲက့ၤလၢအဟံၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤနီၤ လဲၤပာ်ခူသူၣ်တၢ်အီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢပှၢ်ပူၤလီၤ. တၢ်မ့ၢ်ကဲထီၣ်သးတမံၤမံၤ အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်ခူသူၣ်ဖဲန့ၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်ကအိၣ်ဝဲဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.” (ပှၤစိာ်တၢ်သးခုကစီၣ်ဖိတဂၤလၢဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤသ့ၣ်တဖၣ်အါထီၣ်ဝဲ ဘၣ်ဆၣ် ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်တခီ စးထီၣ်သး ဖဲလါမးရှး ၂၇သီ ဒီးတၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒုးလၢအဆူၣ်ကတၢၢ်တခါဒီး ဒုးဆံးလီၤစှၤလီၤလီၢ်ကဝီၤတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် န့ၣ်လီၤ.
• ပှၤကမျၢၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးလၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤလၢ အဟဲကဲထီၣ်သး စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါ ဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံတဖၣ် အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးန့ၣ် ကီဒိၣ်မးလၢတၢ်ကပာ်ဂၢၢ်ပာ်ကျၢၤအီၤန့ၣ်လီၤ. ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢလၢအဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲ (UNHCR)ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအနီၣ်ဂံၢ် လၢကညီကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ်ဝဲ ၄၇,၇ဝဝ ဂၤ ဒီးလၢတလၢၤ ကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ် ၁,၁ဝဝ ဂၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်ကလဲၤဆူပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအိၣ်တၢ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး ကမၤနီၣ်မၤဃါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤကီခဲ, ဒီးတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအတၢ်အိၣ်သးတဖၣ်လီၤဆီလိာ်အသး ဒ်အမ့ၢ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်တစိၢ်တလီၢ် ဒီးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်လၢအသီတဖၣ် မ့တမ့ၢ် အါန့ၢ်ဒံးအလါတဖၣ်အဃိ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးနီၢ်နီၢ်န့ၣ် က အိၣ်အါန့ၢ်ဒံးနီၣ်ဂံၢ်လၢတၢ်ပာ်ဖျါအီၤခဲအံၤန့ၣ်လီၤ.
• တၢ်ကီတၢ်ခဲအဒိၣ်ကတၢၢ်အကျါတခါမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံ ကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အါထီၣ်အဃိ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် တဟူးဂဲၤလၢ ဟီၣ်ကဝီၤတနီၤအပူၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ ဒ်သိးကဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢပှၤလီၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲဒီး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤထီဒါ ထီၣ်ဒုးအဝဲသ့ၣ်တဖၣ် န့ၣ်လီၤ.

“ပပျံၤလၢပှၤကခးသံပှၤအဃိ ချံသ့ၣ်တဖၣ်ဟးတဘူၣ်နီတဘ့ၣ်ဘၣ်. ပလဲၤဆှၢတၢ်အီၣ်လၢ ပှၤဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်တဘူၣ် ဘၣ်. တၢ်ဖိတၢ်လံၤသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ကတာ်ထီသးလၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤလီၤ. ချံလၢကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤ လဲၤဃီၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤ တဘူၣ်ဘၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်ပျံၤလၢ SAC သုး ကခးအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.”  (KIC  မၤတၢ်သံကွၢ်သံဒိးဒီး ပှၤနီချံဖိ)

• ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဒီး တၢ်ဒုးတၢ်ယၤတဖၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအါထီၣ်, တၢ်ကဟ့ၣ်လီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိၤစၢၤ မၤစၢၤဂီၢ်ကီခဲထီၣ် ဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်လၢ NCA  တြီတံၢ်ဒီသဒၢဝဲ (ဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၢဆူၣ်, တၢ်မၤသံမၤဝီလၢအိၣ်ဒီးတၢ်ပညိၣ်လိၤလိၤ, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ်ဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်န့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်) သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဟဲအါထီၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤလၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုး ကဲထီၣ်သးစှၤအလီၢ်တဖၣ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒံးတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တဖၣ် အ ကလုာ်ကလုာ်န့ၣ်လီၤ. ဒူသဝီဖိအါဂၤမ့ၢ်ပှၤအုၣ်သးတဖၣ်လၢအထံၣ်ဝဲ သုးမုၢ်သံၣ်ဘိအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ ဒီးတၢ်ဆှၢအါထီၣ်သုးနီၣ်ဂံၢ် ဒီးစုကဝဲၤတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ်ဆူအဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. သဝီဖိအါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ် သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ဟူးဂဲၤဟးဆှၣ်တၢ်အါထီၣ် န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤတနီၤအပူၤ ကမျၢၢ်သုး(ပြည်သူ့စစ်)တဖၣ်အိၣ်ထီၣ်ဝဲအါဖုအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ယိၣ် လၢဒူသဝီဖိလၢဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဃုထၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်သုး လီၢ်လံၤတဖၣ် လၢကကဲထီၣ် ကမျၢၢ်သုးဖိအသီတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်မူဒါဒီး ဟူးဂဲၤလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤ ဖဲကၡူၢ်ဟီၣ်က ဝီၤအပူၤ, ဒီးဘၣ်တၢ်ပာ်လီၤအမူအဒါလီၤလီၤဆီဆီလၢ ကကွၢ်ဟုၣ်ကွၢ်စူၣ်သဝီဖိဒီး လီၢ်ကဝီၤခ့ၣ်အဲၣ်ယူၣ်တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ပတဲဆါခူသူၣ် သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂ့ၢ်ဘူၣ်ဖဲပဟံၣ်ပူၤလီၤ. မ့ၢ်လၢ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မဲာ်ချံအိၣ်အါမး လၢအလဲၤတၢၣ်ပှၤလၢအပဲာ်ထံနီၤဖးတၢ်ဒီး ပှၤလၢအတဘၣ်သူၣ်ဘၣ်သး သုးပဒိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဆူပၢၤကီၢ်အိၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.” (တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်တဘံၣ်တဘၢဒီးတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးဒူသဝီဖိ တၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤ လီၤသဘ့ျတဖၣ် ဟဲက့ၤအိၣ်ထီၣ်ကဒါန့ၣ်လီၤ. သုးတဖၣ်သမံသမိးဝဲ ပှၤလဲၤတၢ်က့ၤတၢ်တဖၣ် ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်သဝီဖိအဃိ တၢ်အံၤ ဒုးအါထီၣ်တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးလၢတၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤအလီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ုံၤွ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်တၢ် ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂ့ၢ်တဖၣ်အါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကိးသတြီထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပဒိၣ် ဒီးကလုာ်ဒူၣ်ဖီၣ်စုကဝဲၤခဲလၢာ်ကဘၣ်ပတုာ်တၢ် သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ် ဒီးကအၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်တၢ်တြီဃာ်မ့ၣ်ပိၢ်အလံာ်ဃံးဃာ် ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်အသီတဖၣ်အိၣ်ဒံးဝဲကွ့ၢ် ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.

အဆၢဒိၣ် (၄)- ခိရိနၣ်တၢ်ဆါတၢ်အိၣ်သး ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ

လါယူၤလံထီၣ်သီအပူၤန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤပူၤ တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့ဒီးတၢ်လိာ်ခိၣ်လိာ်ကွဲဝဲၤကျိၤ (ကျန်းမာရေးနှင့်အားကစား၀န်ကြီးဌာန) အတၢ် သမံသမိးဒီးတၢ်ပာ်ဖျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ဃး ပှၤဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်ခိရိနၣ် တၢ်ဆါ-၁၉ဟဲအါထီၣ်ချ့သဒံးဒီး ကီၢ်ပယီၤကွၢ် ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤ နးနးကလဲာ်န့ၣ်လီၤ.  

• စးထီၣ်တၢ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါတၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်အတၢ်ဟူး တၢ်ဂဲၤလၢကဒီသဒၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ် အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ် တၢ်တမၤအီၤလၢၤဘၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါအါမးန့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ အဂ့ၢ်တအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိ သဝီဖိတဖၣ် နၢ်ပၢၢ်ဝဲလၢအဝဲ သ့ၣ်တလိၣ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီတၢ်ဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါအဂ့ၢ်အံၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် လၢပသဝီပူၤဒီးလၢထံကီၢ်ပတီၢ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ဘၣ်ဃးခိရိနၣ်တၢ်ဆါန့ၣ် ပှၤတဆိကမိၣ်လၢၤဘၣ်. ယနီၢ်ကစၢ်နာ်က့ ယတဆိကမိၣ်လၢအဂ့ၢ်လၢၤဘၣ်.” (သဝီနဲၣ်ရွဲၣ်တဂၤလၢ နိၣ်တကီကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤမ့ၢ်မ့ၢ်တီတီဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်မၤဃံးထီၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤဒီးတၢ် ပီးတၢ်လီအကျိၤအကျဲတဖၣ်, ဒီးတြီဃာ်စ့ၢ်ကီးပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအဂၤတဖၣ်လၢ အကျဲးစၢးမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါဃၢ် အတၢ် ရၤလီၤသးဒီးဆူၣ်ချ့တၢ်လိၣ်ဘၣ် လၢပှၤကညီလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• တချုးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ် NLD ပဒိၣ်ရဲၣ်ကျဲၤဃုမၤန့ၢ်ဝဲ ကသံၣ်ဒီသဒၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တဖၣ် ဒီးပာ်လီၤတ့ၢ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ပာ်တဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်တဖၣ်ဟံးထီၣ်က့ၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤဝဲအံၤအဃိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် တတူၢ်လိာ်ဝဲကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်အံၤဘၣ် ခီဖျိတၢ်တနာ်န့ၢ်သုးတဖၣ်အံၤအဃိန့ၣ်လီၤ. 

“ပဘၣ်ယိၣ်လၢ ပယီၤသုးကဃါဃုာ်ကသံၣ်ဒီသဒၢဒီးတၢ်တမံၤမံၤဘၣ်ဖုး. (...) အဃိပှၤဆဲးကသံၣ်ဒီသဒၢ တဘူၣ်နီတဂၤဘၣ်.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တန့ဆါကီၢ်ဆၣ်, ဖၣ်အၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၅)- တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီး တၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီအဂီၢ် တၢ်တၤတၢ်တဖၣ်

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ မၤဟးဂီၤကွံာ် မုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤအတၢ်အိၣ်မူလၢကီၢ်ပယီၤပူၤကိးကပၤဒဲးဒီး မၤဘၣ်ဒိပှၤတဂၤ စုာ်စုာ်ခီဖျိ တၢ်တဒိးန့ၢ်သူဘၣ် အ့ထၢၣ်နဲးမ့ၢ်ဂ့ၤ, ဒီးမ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်မၤလီၤသတြူာ်ကွံာ် ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်အမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်မၤဟးဂီၤကွံာ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီတဖၣ်အဃိ တၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အံၤ ဘၣ်ဒိထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်ကိးဂၤဒဲး အတၢ်အိၣ်မူ, ဘၣ်ဆၣ် မၤဘၣ်ဒိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢကျဲအါဘိန့ၣ်လီၤ.  

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ တမ့ၢ်ထဲတၢ်ဆီတလဲ ကမျၢၢ်အပဒိၣ်လၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုဆူသုးမီၤစိရိၤသနူဘၣ်အမဲာ်ညါ မ့မ့ၢ်တခီလဲလိာ်စ့ၢ်ကီး လီၢ်ကဝီၤပှၤပၢဆှၢတၢ်ခိၣ်နၢ်တဖၣ်ဆူ (စကစ)အပှၤလၢ အဃုထၢပာ်လီၤဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဆီ တလဲက့ၤခိၣ်နၢ်လၢသုးဃုထၢထီၣ်အီၤတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအမၤဟးဂီၤ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်အတၢ်လဲၤကျဲဘၣ်, မ့ၢ်အမၤဟးဂီၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ်လၢ လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢဖိတဖၣ်ဒီး ခိၣ်နၢ်ပၢဆှၢတၢ်တဖၣ်လၢကဘၣ်ဆၢထၢၣ်ခၢၣ်စးလၢ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်ခဲလၢာ်န့ၣ်ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ ဒူသဝီပှၤပၢဆှၢတၢ်လီၤ. အဂ့ၢ်ဒ်လဲၣ်န့ၣ် နမ့ဒီသဒၢနသဝီထဲလဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် နသဝီခိၣ်မ့ၢ်မၤ တၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်အဖီလာ်န့ၣ် နမၤတၢ်မနုာ်မးတသ့ဘၣ်. အဝဲကဆှၢတၢ်ကစီၣ်ဆူ (စကစ) အအိၣ်လီၤ.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ ကီၢ်ပယီၤအမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်နးနးကျံးကျံး လၢပှၤတဂၤဘၣ်တ ဂၤအဖီခိၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်ညါအပတီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤ ထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ဖံး တၢ်မၤတအိၣ်လၢၤဘၣ်, တၢ်ဖိတၢ်လံၤအပှ့ၤကလံၤဒိၣ်ထီၣ်, တၢ်တြီဃာ်တၢ်လဲၤတၢ်က့ၤ, မၤလီၤမၢ်ကွံာ်လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိးပနီၣ်တဖၣ် ဒီးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤခဲလၢာ်န့ၣ် ဒုးအါထီၣ်ဝဲတၢ်အီၣ် တၢ်အီဒီးတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• CDM အတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအံၤ မၤဘၣ်ဒိတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့အသနၢၣ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ (စကစ) သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ကၠိသရၣ်သရၣ်မုၣ်လၢအမၤ တၢ်လၢပဒိၣ်ကၠိတဖၣ် နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ CDM တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤပူၤအဃိ ပဒိၣ်ကၠိတဖၣ်အါတက့ၢ်ဘၣ် ပတုာ်ကွံာ်အသးန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါယူၤ ၁ သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤအိးထီၣ်က့ၤကၠိတနီၤဘၣ်ဆၣ် ကၠိသရၣ်ဒီးကၠိဖိတဖၣ်အိၣ်ဝဲစှၤဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ. 
• လၢတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ခ့ျသနၢၣ်တကပၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအိၣ်ဝဲဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်န့ၣ်လီၤ. ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိလၢ ကီၢ်ပယီၤအပူၤ အိၣ်ဝဲ ၃ဝ,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဒီးလၢအကျါ ၂ဝ,ဝဝဝ ဂၤန့ၣ် မၤတၢ်လၢပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ခီၣ်ဆၢထီဒါသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂီၢ် ပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ် ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိ ၇၅ မျးကယၤဃၣ်ဃၣ် နုာ်လီၤဝဲ (CDM) ဒီးဂ့ၢ်လိာ်ဝဲလၢကမၤ တၢ်န့ၣ်လီၤ. 

“ပှၤမ့ဘၣ်လဲၤမၤတၢ်ကွဲးတၢ်ကါဒီး တၢ်မ့တဟ့ၣ်အီၤအခွဲးလၢကလဲၤဘၣ်န့ၣ် (...) အိၣ်ဒၣ်အဝဲသ့ၣ် ကသံလီၤ.”  (နီၢ်အ---, လၢမူကီၢ်ဆၣ်, ချၢၣ်လွံၢ်ထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအကျဲ မ့ၢ်လၢတၢ်မၤတံာ်တာ် လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိး တဖၣ်ဒီး(စကစ) သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဖီၣ်တံၢ်ဃာ်ဝဲတၢ်ကစီၣ်ဒီး ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးဆဲးကျၢ အကျဲတဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ကမျၢၢ်အိၣ်ဆိးလၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အဂီၢ် တၢ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့န့ၣ် ဟဲခီဖျိလၢလီတဲစိအကျဲအဃိ တၢ်မၤတံာ်တာ်လီတဲစိတၢ် ဆဲးကျိးအကျဲတဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ် လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

အဆၢဒိၣ် (၆)- တၢ်လဲၤဆူညါ

• လၢအခီၣ်ထံးန့ၣ် တၢ်နာ်လၢ(နွေဦးတော်လှန်ရေး)တၢ်ပၢၢ်ဆၢအံၤ ကမၤနၢၤတၢ်သပှၢ်ကတၢၢ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဘၣ်ဃးလၢ တၢ်ကဘၣ်လဲၤဆူညါဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် တၢ်လီၤဖးတဖၣ်ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်လီၤ. ပှၤအါဂၤအသးလီၤ ဘှံးလၢကဆဲးဒုးတၢ်ဆူညါတုၤ အကတၢၢ်ဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်ပဒိၣ်အပှၤမၤတၢ်ဖိတဖၣ် ကနုာ်လီၤဟူးဂဲၤလၢ CDM အပူၤအါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤအဂၤတဖၣ် ပာ်သူၣ်ပာ် သးစ့ၢ်ကီးလၢသးသမူတဖၣ်ဘၣ်လုၢ်ထီၣ်တ့ၢ်အသးလံန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် သံတ့ၢ်အဘျီတဖၣ်အဘျီလံ. အဃိအဘျီဝဲအံၤ ပတဘၣ်ပျံၤလၢပကသံဘၣ်. ပမ့ပျံၤလၢပကသံလၢဘျီဝဲအံၤ ဒီး (ဘၣ်ဃးသုးမီၤစိရိၤသနူအံၤ) ပမ့တမၤတၢ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ် ပတၢ်အိၣ်မူအံၤကသံဒၣ်လီၤစိၤလီၤ.”  (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

• လၢပှၤတနီၤအဂီၢ် သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤကဲထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်လၢအဒုးဖုးသ့ၣ်နီၣ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်ဒီး ဒိသူၣ်ဒိသးက့ၤဝဲလၢကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အတၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး တၢ်မၤအၢမၤသီအပတီၢ်တဖၣ် ကီၢ်ပယီၤသုးမၤအၢတၢ်သ့ထဲ လဲၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• ပှၤအါဂၤအတၢ်ထံၣ်အိၣ်ဝဲလၢ တၢ်ဘှါရှဲထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအစၢလၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ထံၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးသုးမီၤစိရိၤန့ၣ် တမၤ န့ၢ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်ဘၣ်. ပှၤတနီၤထံၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ မ့ၢ်ဟဲကဲထီၣ်အသးဒၣ်လဲာ် တၢ်ကဲဘျုးလၢကမျၢၢ်တအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤတနီၤထံၣ်ဒံးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်လဲၤကျဲဆူညါန့ၣ် ကဘၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အကျဲတကပၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ် ထံၣ်လၢ တၢ်ကဘၣ်ပာ်လီၤ နီၢ်ကစၢ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤသးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲး, ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဒုးယၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤမူၤမူၤနီၢ် နီၢ်လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ဒီသဒၢကမျၢၢ်သုး(PDF)  ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖှိၣ်မၤသကိးန့ၣ်လီၤ.  
• ပှၤလၢ KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ တၢ်ကူၣ်တရံးတိာ်ကျဲၤတၢ်ဒီး တၢ်ပာ်လီၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤလၢ တၢ်ကမၤ အီၤခါဆူညါတဖၣ်အပူၤန့ၣ် လိၣ်လၢတၢ်ကဘၣ်ထၢနုာ်ဃုာ် ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အကလုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖးလၢအဂံၢ်ဆူၣ်တ နီၤ ဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်လၢအဟ့ၣ်နီၢ်ကစၢ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ပၢလီၤသးန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လိၣ်နီၢ်နီၢ်ဒီး မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးကျဲတ ဘိလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲ ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးတၢ်ထဲသိးတုၤသိးန့ၣ်လီၤ. 

“ယပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ ဒ်သိးယထံကီၢ်ကပူၤဖျဲးလၢ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ပၢသနူဖီလာ်ဒ်သိးယထံကီၢ် ကကဲထီၣ် ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ထံကီၢ်နီၢ်နီၢ်ဒီး ဒ်သိးကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိးအဂီၢ်လီၤ. ပမ့တဒိးန့ၢ် ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိး ဖဲပအိၣ်မူလၢထံကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤဘၣ်န့ၣ် အလီၢ်တအိၣ်လၢ ပကပာ်လီၤပသးဒ်ကီၢ်ပယီၤထံ ဖိကီၢ်ဖိတဂၤအသိးန့ၣ် လ့ၤတက့ၤတသ့ဘၣ်.”  (KECD သရၣ်တဂၤလၢအအိၣ်ဒူပျာ်ယၤကီၢ်ရ့ၣ်)

တၢ်ဂ့ၢ်ကျၢၢ်တံၢ်

KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဒံးတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ ဘၣ်ဃးတၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီလၢ အကဲထီၣ်အသးလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ဒုးလိာ်သးတဖၣ်ကဲထီၣ်ဒံးအသးဒီး ဟဲကဲထီၣ်စ့ၢ်ကီးအသးလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဖိအါဂၤ တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဘၣ်အမဲာ်ညါ, တနီၤပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီအိၣ်တ့ၢ်က့ၤ ထဲစှၤကိာ်ဖိန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတဖၣ် ကဲထီၣ်ဒံးအသး, တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးကျိၤကျဲလၢ ကလဲၤအိၣ်ကဒုဘၣ်လၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်ဆၢ န့ၣ်အိၣ်ဒံးဒၣ်လၢတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး တၢ်ဆိက့ဆါဘီ တုၤဒၣ်လဲာ်တၢ်သံတၢ်ပှၢ်အိၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်အကဲထီၣ်သးခီဖျိ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ မ့တမ့ၢ် တၢ်ဆါအဂုၤအဂၤအဃိဧါန့ၣ် ဒူသဝီဖိတဖၣ်တသ့ၣ်ညါလီၤတံၢ်ဝဲဘၣ် မ့ၢ် လၢတၢ်သမံသမိးမၤကွၢ်ဒီး တၢ်ကူဆါယါဘျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 

ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ဂဲၤဆၢၣ်ထၢၣ်ဂဲၤလိာ်စ့ၢ်ကီးတၢ်လၢ အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်, တၢ်တုၤသိးထဲသိးဒီး တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တကး ဒံးဘၣ် အဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးဝဲလၢ ပှၤကဒိကနၣ်အကလုၢ်ဒီး ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ လၢပကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်လၢအပူၤကွံာ်တဖၣ်န့ၣ် ပဘၣ်တူၢ်ဘၣ်ဒၣ်ပဝဲ ဒီးပဘၣ်ဃုကျဲဘှါရှဲအီၤလၢပနီၢ်ကစၢ် ဒၣ်ဝဲလီၤ. အဃိ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲတမံၤလၢ်လၢ်န့ၣ် ပှၤဆိကမိၣ်လၢပှၤကဆၢထၢၣ်လၢအဂီၢ် မ့တမ့ၢ် ဆၢထၢဃုာ် ဒီးအဝဲသ့ၣ်တအိၣ်နီတဂၤဘၣ်. (...) အရ့ဒိၣ်လၢကမျၢၢ်တဖၣ် ကဘၣ်သ့ၣ်ညါလၢ အဝဲသ့ၣ်တအိၣ်ထဲတဂၤဘၣ်ဒီး ပှၤဆီၣ်ထွဲမၤ စၢၤအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဝဲလီၤ. အဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ် ပှၤအါဂၤကဆၢထၢၣ်ဃုာ်ဒီးအဝဲသ့ၣ် ဒီးအိၣ်လၢအကပၤန့ၣ်လီၤ.” (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ် 

ဆူကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)အအိၣ်

• ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)တဖုအံၤ ကဘၣ်စံၣ်လီၤဒီး ဟ့ၣ်လီၤက့ၤထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဆူ ဒီကလုာ်တၢ်ဃူတၢ်ဖိးပဒိၣ် (NUG)အအိၣ် တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီး တၢ်ပညိၣ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်ဒီး ပှၤလၢအ နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ(CDM)တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်. 
• တဘၣ်တြီမၤတံာ်တာ်, တဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ် ကသံၣ်ကသီဒီး ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဂုၤအဂၤလၢ အဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးမၤလီၤစှၤကွံာ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဂၤလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤတဖၣ်. 
• မၤမူမၤဂဲၤထီၣ်က့ၤ သဲးစးတၢ်ဘျၢ အဆၢ (၅), (၇) ဒီး (၈) လၢအဒီသဒၢထံဖိကီၢ်ဖိအနီၢ်ကစၢ်တၢ်သဘျ့ဒီး တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်လၢတၢ်တြူၢ်သံကွံာ်အီၤတဖၣ် (ကီၢ်စၢဖှိၣ်ဘျီၣ်ဒိၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ - ၅ ၂ဝ၁၇)
• တြူာ်သံကွံာ် ကဝီၤဒ့ (မ့) ကၡူၢ်ပတီၢ် တၢ်ပၢတၢ်ပြးသဲစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢဒီး တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ကျိၤကျဲတဖၣ် (စကစ သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ ၃ ၂ဝ၂၁, ၅ ၂ဝ၂၁ ဒီး ၆ ၂ဝ၂၁) 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်တြီမၤတံာ်တာ် တၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲတဖၣ်ဒီး တၢ်ဆီၣ်သနံးတၢ်ဟံးန့ၢ်တၢ်ကစီၣ်အခွဲးအယာ်သဘ့ျတဖၣ် ခီဖျိတၢ် အံၤ မ့ၢ်တၢ်မၤဘၣ်ဒိဝဲတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခွဲးယာ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထီၣ်ဒုးကမျၢၢ်တၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် အါန့ၢ်အန့ၣ် ပတုာ်ကွံာ် သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အဟးဆှၣ်ခိး ကွၢ်တၢ်ဒီးဆှၢထီၣ်သုးတၢ်ပီးတၢ်လီခီဖျိ (မ့) ဘူးဒီးကမျၢၢ်တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး သုးကွံာ်သုးကျိၤဒီးသုးကလၢၤလၢ  အ အိၣ်သူၣ်လီၤအသးဘူးဒီးသဝီဒီး တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးအလုာ်ကလုာ်လၢအထီဒါဒူသဝီဖိ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်သူဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်အသးအဂီၢ်, မၢဆူၣ်သဝီဖိလၢကဝံတၢ်ယိးတၢ်ဒီးနဲၣ်ကျဲတဖၣ်. ပဒ့ၣ်ဟးဆှဲးတၢ်ဟ့ၣ်လီၤကလုၢ် လၢတၢ်မၢန့ၢ်ဆူၣ်သဝီဖိသိလ့ၣ်, ချံ, မ့တမ့ၢ် တၢ်ဖိတၢ်လံၤအဂုၤအဂၤတဖၣ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအဂီၢ်တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထၢဆူၣ်တၢ်ခိတၢ်သွဲလၢတဖိးသဲစးဒီး တၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်ဟံၣ်ဃီတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ် လၢနီၢ်ကစၢ်အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်အဂီၢ် တဘျီဃီ. 
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဒ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအတီၤပတီၢ်တဖၣ်ဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် သဲစးတၢ်ဘျၢ. ပတုာ် ကွံာ်လုၢ်လၢ်လၢ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဒီး မၤလီၤတံၢ်သုးဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ်တဂၤလၢ်လၢ် တၢ်ကဟံးထီၣ်အီၤ ဂ့ၢ် ဝီလၢအတီအတြၢ်ဒီး တၢ်ဃိထံသမံသမိးလၢအိၣ်ဖျိဖျိဖျါဖျါ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်အကျိၤအကျဲလၢသဘ့ျ ဒီးကမျၢၢ်ကွီၢ်ဘျီၣ်လၢအတကွၢ် မဲာ်တၢ်တဖၣ်အပူၤ.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်သူဆိးကါတၢ်မၤရှဲမၤပျီဒုးယၤရဲၣ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ကျဲၤဒီး တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢတၢ်သ့ၣ်ညါအီၤအမ့ၢ် (တဲာ်လွံၢ်တဲာ်သနူ)လၢအဒီၣ်တဲာ်ကွံာ် ကမျၢၢ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အီၣ်, တၢ်ဆဲးကျိး, တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးတၢ်လိၣ်ဘၣ်အဂၤတဖၣ် တဘျီဃီ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိ, NGO, ပှၤဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိဒီး ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပဒိၣ်တဖၣ်

• တဘၣ်တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်အမ့ၢ်ပှၤတဖုလၢအဖိးသဲစးဒီး တဘၣ်တူၢ်လိာ်အီၤလၢ ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကူၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်အပူၤဘၣ်. 
• ထုးထီၣ်ကွံာ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်ပှၤမၤသကိးတၢ်လၢ တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်တိာ်ကျဲၤအပူၤ. 
• သဆၣ်ထီၣ် ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢခၢၣ်စးလၢ ကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဆၢထၢၣ် ဂၢၢ်ဂၢၢ်ကျၢၤကျၢၤဒီး ပျီပျီရှဲရှဲလၢတၢ်ခီဆၢတၢ် အိၣ်သးလၢ ဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ဒီးတသ့ဖဲအသ့ကဘၣ်တြီတံၢ်ဃာ်(စကစ)တၢ်မၤကမၣ်ဒီး မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးအယာ်တဖၣ်.
• ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်အမ့ၢ်ကျိၣ်စ့ဒီးကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဆူ (NUG)ပဒိၣ် ဃုာ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ် ဖိအခွဲးအယာ် တၢ်ဘျၢသဲစးအတီၤပတီၢ်ဒီး ပၢပြးဂ့ၢ်ဝီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်အတီၤပတီၤတဖၣ်. 
• မၤတၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢ လံာ်(MoUs)တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤအပူၤဒီး NUG ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်လၢကဘှါၡှဲပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤ. 
• ကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ (UN Security Council) အတၢ်ဆၢတဲာ်လၢ အတြီတံာ်  ဃာ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ဆါတၢ်ပှ့ၤစုကဝဲၤ. 
• မၤလဲၢ်ထီၣ် တၢ်ဟ့ၣ်လီၤထံဂုၤကီၢ်ဂၤကျိၣ်စ့တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတကွီၢ်ဆူ တၢ်ကရၢကရိလၢအအိၣ်ဒီးပဒိၣ်လံာ်အုၣ်သးမ့ၢ်ဂ့ၤ တအိၣ် ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒ်သိးတၢ်မၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူပှၤလၢတမ့ၢ်ပဒိၣ်အပှၤတဖၣ် လီၤဆီဒၣ်တၢ် ကတုၤဆူကလုာ်ဒူၣ်တၢ်က ရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်အအိၣ်. 
• ဖဲတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤပာ်လီၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒီးတၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲအဆၢကတီၢ်န့ၣ် ကဘၣ်ဒိးသန့ၤ ထီၣ်သးလၢ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တဖၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဒီး ကံၢ်စီလၢမၤတၢ်န့ၢ်ဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်နာ်န့ၢ်အီၤတဖၣ်. 
• ကဘၣ်ဒိကနၣ်, နၢ်ပၢၢ်, တူၢ်လိာ်ဒီးဆီၣ်ထွဲ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢအဟ့ၣ်နီၤလီၤ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖျါ, အတၢ်ဃ့ထီၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဘှါရှဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီအဆၢလၢ အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတဖၣ်. 
• ဟ့ၣ်အါထီၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်သိးကမၤစှၤလီၤတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီး တၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢ အပိာ်ထွဲထီၣ်အခံတဖၣ် ဒီးကမၤစၢၤပှၤထူစံာ်ဖိဒီး ပှၤလၢဖံးအီၣ်မၤအီၣ်တၢ် လၢမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ကလုာ်ဒူၣ်ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိအဂၤလၢ အတမ့ၢ်ပဒိၣ်တၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢဒီး ကူဆါယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ (ဃုာ်ဒီးတၢ်မၤကွၢ်တၢ်ဆါဒီး တၢ်သူၣ်ထီၣ်ဘှီထီၣ်တၢ်ပာ်လီၤဆီပှၤဆါတၢ်လီၢ်) လၢခိခိၣ်ဒူသဝီတဖၣ်အပူၤ. 
• ဟ့ၣ်သဆၣ်ထီၣ် ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် အသုတဂ့ၢ်လိာ်ပှၤလၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢကခီကီၢ်ဆၢ လဲၤ ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢအကီၢ်ပူၤတဖၣ်. ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါထံကီၢ်တဖၣ်အံၤလၢ ကမၤသကိးတၢ်ဒီးကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီးတၢ်ဒီသဒၢအကျိၤအကျဲတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်ပီးတၢ်လီဒီး ကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ်ဆူ ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဃုာ်ဒီးတၢ်ဒီသဒၢယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ လၢပှၤဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးခီဖျိသုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤပယွဲလၢကီၢ်ပယီၤ ပူၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• မၤသကိးတၢ်ဒီး ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကမၤလီၤတံၢ်တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအကျဲ ဒ်သိးပှၤဂ့ၢ်ဝီလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤဂီၢ်,  လီၤဆီဒၣ်တၢ် ခီဖျိကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး လီၢ်က ဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်.
• ကတိၤန့ၢ်ခဲးတၢ်လၢတၢ်ကပျၢ်ကွံာ် ထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးပှၤဃိာ်ဖိတဖၣ်, ပှၤမၤထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးတဖၣ်, ပှၤလၢဘၣ်တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤဒီသဒၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်, ပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်ဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်.
• ဆီၣ်သခူထီၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ(Security Council) လၢကဆှၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤဆူ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ကီၢ်ဘျီၣ်(ICC) မ့တ မ့ၢ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲလီၤဆီလၢ ကလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ကီၢ်ပယီၤအဂီၢ် ဒ်သိးကမၤလီၤတံၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်မၤသံလီၤတူာ် ကွံာ်ပှၤကူပှၤကညီ, တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်လၢအထီဒါပှၤကူပှၤကညီအန့ဆၢၣ်, တၢ်မၤအၢမၤသီဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ် မုၢ်တဖၣ် တၢ်ကဘၣ်စံၣ်ညီၣ်အီၤ ဒ်သိးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤတၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူ စကစ ဒီး EAOs/EAGs တဖၣ်

• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ပာ်လီၤဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီး တြီတံၢ်ဃာ်တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ခဲလၢာ်တဘျီဃီ. မၤနီၣ်ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီးကျိချံမျိာ်သၣ်လၢအတပိၢ်ဖးထီၣ်ဒံးဘၣ်တဖၣ် (UXO)အိၣ်တၢ်လီၢ် ဒီး ဒုးသ့ၣ်ညါဘၣ် လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်တဖၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်.
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသဲစးတၢ်ဘျၢဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သဲစးတၢ်ဘျၢ ဒ်သိးကဒီသဒၢ ဒီးကမၤပူၤဖျဲးကမျၢၢ်လၢတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂီၢ်. 

စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီ,၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်ကီၢ်ပယီၤပူၤပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်အတၢ်အိၣ်သးဟဲနးဒိၣ်ထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)လၢအဘၣ်တၢ်တီခိၣ်ရိၣ်မဲအီၤလၢသုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်မ့အီၤလဲၤအံၤအိၣ်ဒီးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢအသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးမၤတပျုာ်တပျီၤ,မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲကမျၢၢ်ဒီးထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအတၢ်ဒီသဒၢတနီၤလၢအိၣ်ကွဲးပာ်အသးဖဲ၂ဝဝ၈တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ်အပူၤအိၣ်ကွဲးလီၤအသးလၢကဒီသဒၢဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤအိးထီၣ်ကျဲဒ်သိးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်ကကဲထီၣ်သးအါထီၣ်ဝဲအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအခီၣ်ထံးဃုလါအတီၢ်ပူၤန့ၣ်အဝဲသ့ၣ်ပာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်ထံကီၢ်အဒုၣ်ဒါအသိးဒီးမၤဆူၣ်ထီၣ်အတၢ်ဂဲၤပျုၢ်ဂဲၤဆှးဒ်သိးကဆီၣ်တံၢ်မၤလီၤပှီၤကွံာ်ဝဲပှၤလၢအထီဒါအဝဲသ့ၣ်တဖၣ်အဃိဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤဒီးသးသမူအါဖျၢၣ်ဘၣ်လီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤခးဒီးမၤသံဝဲပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဒီးသုးမီၤစိရိၤကဘီယူၤခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဆူသဝီတဖၣ်အပူၤအဃိလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.တကးဒံးဘၣ်အဝဲသ့ၣ်တြီမၤတံာ်တာ်ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒ်သိးအသုတဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျတၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲဒီးတၢ်ကစီၣ်တဖၣ်,သူဝဲထံကီၢ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ်ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်ဝဲ,မၤဆူးမၤဆါဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီးဟံးန့ၢ်ဝဲအရ့ဒ်အတၢ်ဘၣ်သးဒၣ်ဝဲအသိးန့ၣ်လီၤ.

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်လၢအကဲထီၣ်သးစးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ်လီၤ.တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးယာ်တဖၣ်ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတကီၢ်ခါတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဒီးတၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.ပာ်ဖျါဃုာ်စ့ၢ်ကီးလီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိဒီးထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်မုၢ်လၢ်ဒီးအတၢ်ဂုာ်ကျဲးစၢးတဖၣ်လၢကဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲအဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢလီၤဆံးလီၤစှၤဘၣ်ဆၣ်အဝဲသ့ၣ်ဃုကျဲလၢကခီဆၢက့ၤဝဲသုးမီၤစိရိၤအံၤခီဖျိအဝဲသ့ၣ်သ့ၣ်ညါဝဲသုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤတဖၣ်အံၤအတဖိးသဲးစးဒီးတၢ်တီတၢ်တြၢ်တအိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်န့ၣ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤဃုကျဲလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲလီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ်အတၢ်လဲၤခီဖျိဒီးအတၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီတဖၣ်အံၤတမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်ကနၢ်ဟူအီၤဘၣ်ဘၣ်ဆၣ်မ့ၢ်ဒ်သိးဒီးတၢ်ကဘှါရှဲန့ၢ်အီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖး 

တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ကညီဂ့ၢ်ဝီခွဲးယာ်ကၡူၢ် (KHRG) မၤဝဲတဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအပတီၢ် လၢကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ လၢတၢ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ် မ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်ဘၣ် တၢ်မၤအၢမၤသီဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒ်လဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကိးသတြီဒံးကွ့ၢ်ကွ့ၢ် လၢတၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အံၤ က့ၤတဲဘၣ်က့ၤဝဲအတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ, တၢ်လဲၤခီဖျိလၢအဘၣ်ပျံၤ ဘၣ်ဖုးတၢ်ဒီးအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတအိၣ် ဒ်အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သဂၢၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤဆၢထီဒါက့ၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အၢအၢ သီသီလၢအတအိၣ်ဒီးတၢ်သူၣ်ကညီၤသးကညီၤဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ အတၢ်နာ်ကျၢၤမုဆု ဒီးတၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤလၢအတကဒံကဒါဘၣ်တဖၣ် ဒ်သိးဒီးကဒုးဒံးတၢ်ဆူညါ လၢဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်သဘျ့အဂီၢ် တုၤအကတၢၢ်တစုန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ  တၢ်အကါဒိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ လၢတၢ်တိစၢၤမၤစၢၤလိာ်သးကဒဲကဒဲ ဒ်ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အသိး ဒီးပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ် ဂဲၤ (CDM) တဖၣ် ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အိၣ်ကဒုဒီးတၢ်ဒီသဒၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.  

တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤပာ်ဖျါစ့ၢ်ကီး ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤသူဝဲ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါလီၢ်ကဝီၤသဝီဖိ ဒ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်တိာ်ကျဲၤခိၣ်သ့ၣ် တခါလၢ အဒုးထီဒါကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ယံာ်တ့ၢ်မးလံန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လီၢ်ကဝီၤကလုာ်ဒူၣ်အဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ် စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုးတဖၣ်န့ၣ် စး ထီၣ်ကဲထီၣ်တ့ၢ်လံအသး တချုးဒံးလၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ထံကီၢ်တၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢအကဲထီၣ်သးခဲအံၤန့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ် လၢအမ့ၢ်တၢ်ပနီၣ်လၢအပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ”တဲာ်လွံၢ်တဲာ်“သ နူန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်လၢအဟူးဂဲၤသဘျ့ လၢအမ့ၢ် ခ့မ်ကၠိလံၤ (Kim Joliffe) ပာ်ဖျါဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ ”တၢ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအ မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဘၣ်, အါန့ၢ်အန့ၣ် သူဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဒ်တၢ်ပီးတၢ်လီလၢအကါဒိၣ်တခါလၢတၢ်ဒုးပျီပူၤ“န့ၣ်လီၤ. ဖဲကီၢ် ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ မ့လဲၤခီဖျိဘၣ်ဝဲတၢ်ဒုးတၢ်ယၤစှၤဘျီ မ့တမ့ၢ် တနီၤတၢ်ဒုးတၢ်ယၤမ့တအိၣ်ဘၣ်ဆၣ် လၢဟီၣ်ကဝီၤအဂၤတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ထီၣ်ဒုးဒီးတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ လၢအ ဆၢတတဲာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒွးတယာ်ဝဲလၢ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ ကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဝံၤအလီၢ်ခံတုၤ လါယူၤ ၂၃သီန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ ဒူဖိသဝီဖိအနီၣ်ဂံၢ် ဘူးထီၣ်လၢ ၁၇၇,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဘၣ်စံၣ်မှံဟးဖျိးလၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. လၢအကျါကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ကညီကီၢ်စဲၣ်အပူၤန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၅ဝ,ဝဝဝဂၤ လၢအဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတ့ၢ် စးထီၣ်လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်လီၤ. (ဖဲလါအီကူး ၂၃သီန့ၣ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ် ၁၄ဝ,ဝဝဝ ဂၤ ဘၣ်စံၣ်အိၣ်က မှံဒံးအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ). KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်စ့ၢ်ကီးတၢ်ပာ်ဖျါအါထီၣ်ဘၣ်ဃး ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်လဲၤခီဖိျသဂၢၢ်ဘၣ် တၢ်ဒုးထီဒါကမျၢၢ် ဃုာ်ဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိး, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ် ဒီးတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အါန့ၢ်အန့ၣ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒ်တၢ်ဒုးစုကဝဲၤတခါအဃိ လီၢ်ကဝီၤဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ထီဒါလၢအလီၤဘၣ် ယိၣ်တဖၣ်အါကလုာ်န့ၣ်လီၤ. 

စးထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအက့ၢ်အဂီၤတဖၣ် ဟဲအါထီၣ်လၢခိခိၣ် ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤဒီး ခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤတဖၣ်ဘၣ်အမဲာ်ညါ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဝဲဒ်သိးအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ လၢအသူတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်အံၤကနုာ်လီၤဆူသဲးစးတၢ်ဘျၢသကီွၤအပူၤ ဒီးကဘၣ်လိာ်ဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲစးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ပဒိၣ်အသီလၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုအံၤဝံၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကွံာ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီး စံးဝဲလၢ တၢ်ဃုထၢတဘျီအံၤ တၢ်တီတၢ်လိၤတအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်ဂုာ်ကျဲးစၢးဆီတလဲဝဲ သဲစးတၢ်ဘျၢ လၢအသူဝဲလၢတၢ်ထီဒါဒီးတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အံၤ ကဖိးမံလိာ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

ဒ်န့ၣ်အသိး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူစ့ၢ်ကီးဝဲ ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ပတုာ်တၢ်ခးအလံာ်ဃံးဃာ် (NCA)အံၤ ဒီးကွဲမုာ်ဝဲလၢ တၢ်ကမၤ တၢ်ပတုာ်တၢ်ခး ဒ်သိးကဟ့ၣ်အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ပျဲလၢကမၤဘၣ်ဝဲ တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ ဒ်သိး အကဂၢၤဃာ် ”တၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်“အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ လါအ့ဖြ့ၣ် ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ရၤလီၤတခီတၢၤဝဲတၢ်ပတုာ်တၢ်ခးဒီး ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကခီဆၢက့ၤဝဲတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အကမၤတံာ်တာ်ဝဲအတၢ်ပၢတၢ်ပြးဒီးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဟ့ၣ်စိ ဟ့ၣ်ကမီၤက့ၤအသုးမုၢ် ဒ်သိးကဒုးထီဒါတၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ဝဲသုးဖီၣ်စုကဝဲၤအဂၤထီဘိလၢ အတလူၤပိာ်ထွဲတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤတဖၣ်ဘၣ် ဒီးပှၤတဖုဂ့ၤတဖုဂ့ၤ လၢ အထီဒါ(စကစ)သုးမီၤစိရိၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ဒ်ပှၤပူထီၣ်တၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အသိးန့ၣ်လီၤ. 

လၢအခီၣ်ထံးလံၤလံၤ သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ သူဝဲခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တခါအံၤ ဒီးထီထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ခိၣ်တီလၢတၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤက့ၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်သဲးစး ဒ်သိးကဖီၣ်ဒုးဃာ်တၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တြီတံၢ်ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး တၢ်ဆါအတၢ်လီၤ ဘၣ်ယိၣ် ဒီးတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဆူၣ်ခ့ျ တၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲတဖၣ် ဒီးသူစ့ၢ်ကီးဝဲတၢ်ဆါအံၤဒ်တၢ်စုကဝဲၤတခါ လၢတၢ်ထီဒါကမျၢၢ်ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤတၢ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံလၢအကဲထီၣ်သးဒံးအဖၢမုၢ်တဖၣ် ဃုာ်ဒီးခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ အံၤဟဲအါထီၣ်အဖီခိၣ် (စကစ) သုးမီၤစိရိၤ တြီဃာ်ဝဲ ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢအဘၣ်ထွဲဒီးပှၤဂ့ၢ်ဝီအတၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ကလဲၤဆူတၢ်လီၢ်လၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်မၤစၢၤနီၢ်နီၢ်တဖၣ်အဃိ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိစၢၤမၤၤအတၢ်မၤတဖၣ်ကီခဲဒိၣ်ထီၣ် ဒီးမ့ၢ်တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်အသးသမူအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 
 

တၢ်မၤအကျိၤအကျဲပီညါ 

တၢ်ပာ်ဖျါတဖၣ်အံၤ ဒိးသန့ၤထီၣ်သးလၢ တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးလီၢ်ကဝီၤခိခိၣ်ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် ဒီးဒ်န့ၣ်အသိး ပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဒီး CDM တဖၣ် လၢအဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤ လၢတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. KHRG စးထီၣ်မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ် တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တုၤလါယူၤတၢတနွံ ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ်လီၤ. KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ် ပှၤနီၣ်ဂံၢ်ခဲလၢာ်အိၣ် ၁၃၃ ဂၤ ဒီးတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တဖၣ်အါတက့ၢ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ထွဲဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤတၢ်ထံၣ်သံကွၢ်ဒီး ပှၤမၤ CDM အိၣ် ၄၉ ဂၤ ဒီးအါတက့ၢ်အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ပှၤလၢအအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤ လၢအဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ်အဟံၣ်အဃီဒီး အဒူသဝီ မ့တမ့ၢ် ပှၤလၢအဘၣ်ဟဲအိၣ်ကဒုလၢ KNU အတၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 

လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ ပၣ်ဃုာ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ KHRG ပျီပူၤပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ် မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်ဝဲဖဲဟီၣ်ကဝီၤ လၢ KHRG ဟူးဂဲၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ်အံၤ တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါအီၤတၢ်ဆၢကတီၢ်တကွီၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဃုလါအတီၢ်ပူၤ စးထီၣ်ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤထီၣ်သီ တုၤလါယူၤလံအကတၢၢ်တနွံန့ၣ်လီၤ. လၢလံာ်တၢ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်အံၤအပူၤ တၢ်သူဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါတ့ၢ်အီၤအါန့ၢ်ဒံး ၁ဝဝ ခါန့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဂ့ၢ်အကါဒိၣ်လၢ တၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါအီၤတဖၣ်

အဆၢဒိၣ် (၁)- တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံ, တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢကီၢ်ပယီၤ အပူၤ စးထီၣ်သးလၢခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤဒီးခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိလၢဝ့ၢ်ပူၤလၢအကထိတဖၣ် ဒီးမ့တမ့ၢ် ခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤ ဒူသဝီလၢအကယၤတဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးလၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီးသုးမီၤစိရိၤအသနူတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သူခွဲးယာ်သဘျ့လၢတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သး လၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ပညိၣ်လၢကဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး ကသူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးထီဒါ ထံဖိကီၢ်ဖိလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ် အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. 

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤ ဟီထီၣ်ကွံာ်ထံဖိကီၢ်ဖိအပဒိၣ် ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်ဝံၤန့ၣ် ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဝဲတၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဂ့ၢ်ဂီၢ်အူပဒိၣ်အဂ့ၢ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤ, ဒီးစံၣ်ညီၣ်ပီတ့အကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးဟ့ၣ်လီၤတၢ်စိ တၢ်ကမီၤဆူ သုးရိၣ်မဲခိၣ်ကျၢၢ်အစုပူၤန့ၣ်လီၤ. ဒုးအိၣ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲ သဲးစးတၢ်ဘျၢဒီးသနူတဖၣ်လၢ ကတြီဃာ်ဝဲ မ့တမ့ၢ် ကဆိကတီၢ် ဝဲထံဖိကီၢ်ဖိ ဂံၢ်ခီၣ်ထံးခွဲးယာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၤဆီဒၣ်တၢ် ထုးထီၣ်ဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢလၢအထီဒါဝဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ် တဘၣ်ပာ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဘၣ်သးသဘ့ျဘၣ်, တၢ်တဘၣ်ပာ်ဖှိၣ်ကရၢကရိထီၣ်သးဘၣ်, ဒီးတၢ်တဘၣ်သူနီၢ်တဂၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခူသူၣ်ခဲွးယာ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤမ့မ့ၢ်တၢ်လုၢ်သ့ၣ်ခါပတာ် ဟီၣ်ခီၣ်ဒီဖျၢၣ်သဲးစးတၢ်ဘျၢဘၣ်ဆၣ် ခီဖျိသုးမီၤစိရိၤရၤလီၤဂ့ၢ်ဂီၢ်အူထံ ကီၢ်တၢ်အိၣ်သးဒီးသဲးစးတၢ်ဘျၢအသီတဖၣ်အံၤအဃိ သူဝဲသဲစးတၢ်ဘျၢတဖၣ်အံၤ လီၤလီၤဆီဆီ လၢကမၤဘှ့ၣ်မၤဘှီၣ်ဒီး ဒုးကဲထီၣ်ပှၤလၢအထီဒါတၢ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢတဖိးသဲးစးလၢကျဲအဘိဘိန့ၣ်လီၤ. 
• တၢ်မၤတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤလၢတၢ်မုၢ်တၢ်ခုၣ်အပူၤဘၣ်ဆၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤသုးဟံ တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးလၢအအၢအသီတဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒိတၢ်တီၢ်, တၢ်မၤဆူးမၤဆါ, ခးဝဲရီဘၢၣ်ကျိဒီးကျိချံနီၢ်ကီၢ်တဖၣ် ဖဲအ ဝဲသ့ၣ်မၤလီၤပြံလီၤပြါဝဲ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အခါန့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးလၢအကယၤတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ ဒီးပှၤလၢအကထိတဖၣ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဝဲန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်လဲၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ လၢဝ့ၢ်တကူၣ်ဒီးမါတလ့ဝ့ၢ်အံၤန့ၣ် လီၤဂာ်လၢနလဲၤဒိးသံလီၤ နသးလၢကျဲမုၢ်ခိၣ် ဒီးအိၣ်ခိးမတဂၤလၢကသံဆိလဲၣ်လီၤ. (တၢ်အံၤလီၤဂာ်လၢ နလိာ်ကွဲတၢ်လိာ်ကွဲလၢပှၤဘၣ်သံတခါလီၤ). အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဘျီလၢ်လၢ်ဖဲအအဲၣ်ဒိးခးပှၤန့ၣ် အခးပှၤသ့လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ခးအနီၢ်ကီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ. ပှၤသံတ့ၢ်အါဂၤလံ. အဝဲသ့ၣ် (ပၢၤကီၢ်)တဖၣ်န့ၣ် တဟ့ၣ်တၢ်ခးပလီၢ်ဝဲ ပှၤပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးဖိတဖၣ်ဘၣ်.”(စီၤအ---, ဖၠၣ်စိမိၤကၠိဖိလၢဝ့ၢ်တကူၣ်တဂၤ)

• KHRG မၤဝဲတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီး (စကစ)သုးဖိဒီးကီၢ်ပယီၤပၢၤကီၢ်လၢအနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါ ထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢ ဖဲကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤဆၢကတီၢ်အခါန့ၣ် သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် သူဝဲဒၣ်တၢ် မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးတနီၤနီၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ထံၣ်ဘၣ်ဝဲဒၣ်လၢ အက စၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တနီၤနီၤန့ၣ် ခီဖျိလၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ ဖဲတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤအခိၣ်အဃၢၤတၢ်လီၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ဖဲပှၤကမျၢၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါဝဲဒၣ်သုးမီၤစိရိၤ ဖဲလဲဒါ, ဝ့ၢ်တကူၣ်အခါန့ၣ် ပကလဲၤမၤလီၤပြံလီၤပြါ ကမျၢၢ်လၢအပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပပှၤနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ် အဂၤ(၅ဝ). ပပှၤလၢ အစိာ်ကျိနီၢ်ကီၢ်အိၣ် (၆)ဂၤန့ၣ် ပၣ်ဃုာ်ဒီးယၤ. ပခးဝဲပှၤကမျၢၢ်လၢ ဟဲပာ်ဖျါထီၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. နီၢ်ကီၢ်ကီၢ်န့ၣ် ပကျိချံတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်လၢ ကဘၣ်ခးဝဲ ပှၤကမျၢၢ်လၢအတၢ်ကမၣ် တအိၣ်ဘၣ်တဖၣ်အံၤဘၣ်.” (ပၢၤကီၢ်တဂၤအိၣ်လၢ ဘံလ့ကီၢ်ဆၣ်, ဒူသထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်) 

• ခီဖျိလၢ(စကစ)သူဝဲတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢတၢ်က့ၤမၤခီဆၢဝဲပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်အ ဃိ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးတဖၣ်အံၤ သူဝဲဒၣ်တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်သးအကျိၤအကျဲဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်သး အကျိၤအကျဲအကလုာ်ကလုာ် ဒ်သိးကပူၤဖျဲးဝဲဒၣ်ဒီး သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး, တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ထီဒါ အဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကလီၤစှၤဝဲဒၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် ဖဲအဖီၣ်ကမျၢၢ်အခါ တဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဘၣ်မနုၤအဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ပှၤကညီ လဲၣ်ဒီး တဟ့ၣ်စ့ၢ်ကီးအခွဲးလၢ ကဆဲးကျိးဆဲးကျၢအဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်သဲစး တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အ သိး ပှၤလၢတၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤတဖၣ် ဘၣ်မနုၤအဃိ တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်လဲၣ်, ပှၤဒုးဃာ်အဝဲသ့ၣ်ဖဲလဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်တၢ်အိၣ်သး အိၣ်ဒ်လဲၣ်, အဝဲသ့ၣ်အိၣ်မူဒံးဧါ တအိၣ်မူဒံးဧါဒီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအဂၤ လၢဘၣ်ဃးကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲအိၣ်ဒ်လဲၣ်တဖၣ်န့ၣ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး အတံၤသကိးတဖၣ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤနီတမံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢသဲစးန့ၣ်အိၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ကိာ်ပူၤလီၤ (SAC ဆၢတဲာ်တၢ်ခဲလၢာ်လီၤ). ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်န့ၣ် တၢ်လၢအဝဲ သ့ၣ်တဲဝဲဒၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ် ကဲထီၣ်ဝဲဒၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ (လၢပှၤထံဖိကီၢ်ဖိကဘၣ်လူၤပိာ်မၤထွဲအီၤ)လီၤ. (SAC ပှၤလၢအိၣ်ဒီးတၢ်စိတၢ် ကမီၤမ့ဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်န့ၣ်) အဝဲသ့ၣ်မၤသံ, ဖီၣ်ဃာ်, ဒုးဃာ်ပှၤကညီ ဒီးတၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သးမၤန့ၣ် မၤသ့ခဲလၢာ်လီၤ. သဲးစး တၢ်ဒိၣ်စိတအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. တၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်မၤန့ၣ် ထီဒါဝဲဒၣ်ထံဖိကီၢ်ဖိခဲလၢာ်လီၤ.” (ကၠိသရၣ်တဂၤအိၣ်လၢဝ့ၢ်ဖၣ်အၣ်) 

အဆၢဒိၣ် (၂)- ကမျၢၢ်တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ (CDM)

ဖဲလါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၂သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် ဆူၣ်ချ့ပှၤမၤတၢ်ဖိအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ဟးထီၣ်ကွံာ်လၢအတၢ်မၤပူၤဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ထီဒါသုးမီၤစိရိၤအက့ၢ်အဂီၤတခါအံၤ ရၤလီၤအသး ချ့သဒံး ဒီးပဒိၣ်ပှၤမၤတၢ်ဖိလၢဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့အဂၤတဖၣ်စ့ၢ်ကီး စးထီၣ်ထီဒါဝဲသုးမီၤစိရိၤအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဃီန့ အံၤန့ၣ်လီၤ.

• ပှၤနုာ်လီၤ CDM သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ဘၣ်သးလၢ အဝဲသ့ၣ်ဆၢန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်, ပဒိၣ်လၢကမျၢၢ်ဃုထၢထီၣ်ဝဲဒီး မုၢ်လၢ်ဝဲဒၣ်လၢ ကမၤလီၤပီှၢ်ကွံာ်ဝဲ(စကစ) ခီဖျိတၢ်ပတုာ်ကွံာ်ပဒိၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. (စကစ)သုးဟံးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ (ပၢၤကီၢ်ဒီးသုး)လၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်အံၤစ့ၢ်ကီး ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ် လၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်လၢအတတီတလိၤဒီး လၢအတဖိး မံဒီးတၢ်ဘျၢသဲးစးတဖၣ်အံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်အဝဲသ့ၣ် အသးသဟီၣ်လၢကနုာ်လီၤ CDM န့ၣ်လီၤ.
• KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်တၢ်ဒီးပှၤနုာ်လီၤ CDM တဖၣ် ဘၣ်ဃးအဝဲသ့ၣ်တၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ကီတၢ်ခဲ ဒီးတၢ်တြီမၤတံာ် တာ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤ CDM အခါ ဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဖျိဖျိဖျါဖျါလၢ တၢ်ဆၢတဲာ်လၢကနုာ်လီၤ CDM အံၤန့ၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်သးသမူတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်တဖၣ်သ့န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢအဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ် လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီ, တၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီ, တၢ်မၤတံာ်တာ်ဃုာ်ဒီး (စကစ)တၢ်မၤပျံၤမၤဖုးလၢ ကဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီးမၤထီဒါ အဝဲသ့ၣ်ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤအဃိပှၤလၢနုာ်လီၤ CDM အါဂၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ခီဖျိလၢပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ် မၤတ့ၢ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ ယဘၣ်ယိၣ်လၢယဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်အတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်ဒိၣ်မးလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ယၤမ့တန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိလီၤ. ယနၢ်ဟူဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကလဲၤမၤပျံၤမၤဖုးဒီး ကမၤ ဘၣ်ဒိဝဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိန့ၣ်လီၤ.”  (CSO ပှၤမၤတၢ်ဖိတဂၤအိၣ်လၢထံထၣ်စွ့ဟီၣ်ကဝီၤ) 

• KNU လီၢ်ကဝီၤခိၣ်နၢ်တဖၣ်အံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤစၢၤပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM လၢအဟဲတုၤလၢ KNU တၢ်ပၢဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ခီဖျိ တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီ, တၢ်အိၣ်ဆိးလီၢ်ကျဲ ဒီးတၢ်ကူတၢ်ကၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်အံၤ အဃိ ပှၤလၢအနုာ်လီၤ CDM တဖၣ်, ပှၤလၢပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤလၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် တဖၣ်အံၤ ဒ်သိးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲဃ့ၢ်ဆူ KNU ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤစၢၤအကျိၤအကျဲတဖၣ် ဒီးပှၤတဝၢတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်အံၤ အဂံၢ်ဆူၣ်လီၤဆီ မ့ၢ်လၢထံဖိကီၢ်ဖိတနီၤနီၤ ထံၣ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ကျဲအဂ့ၤက တၢၢ်တဘိလၢ ကဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ CDM အံၤန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤဒ်သိးပှၤအံၤ တလိၣ်နုာ်လီၤလၢ CDM ပူၤဘၣ်. လိၣ်ဒၣ်ထဲလၢ ပကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲပှၤလၢအမၤ CDM တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တကီၢ်ခါတၢ်ကဲထီၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတဘၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ် ပဘၣ်ဆီၣ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်လီၤ. ပဘၣ်ကွၢ်ထွဲအဝဲသ့ၣ်ဒီး ပဘၣ်ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်အီၣ်တၢ်အီ ဒီး ဆီၣ်ထွဲလၢအဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်မၤတၢ်လၢပဂီၢ်စ့ၢ်ကီးလီၤ.” 
(စီၤဝ... လၢတနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၃)- သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဒီးတၢ်မၤအၢမၤသီတဖၣ် 

ကီၢ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤ ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိကမီၤဖဲဃုလါအတီၢ်ပူၤအံၤန့ၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်အိၣ်သး လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံး ခိခိၣ်သဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤ ဆံးလီၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်ချ့သဒံးန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤန့ၣ် တၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သ့ၣ်တဖၣ် အါထီၣ်ဝဲကွ့ၢ်ကွ့ၢ် ဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဒီး တၢ်သံတၢ်ပှၢ် တၢ် လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢခိခိၣ်ဒူသဝီဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်လီၤ. တုၤမ့ၢ်ဒူဖိသဝီဖိဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်စးထီၣ်ကတဲာ်ကတီၤဆိအသးလၢ တၢ်ဒုးလၢကကဲထီၣ်တဖၣ်, တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဒီး တၢ်မၤပယွဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် ဒ်လၢအပူၤကွံာ် အဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်တ့ၢ်ဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကဟဲကဲထီၣ်ကဒါသးန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤတနီၤနီၤ အိၣ်လၢဟံၣ်တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်လၢအဒဲလီၤ. ပှၤလၢအအိၣ်ဘူးဒီးကျဲမုၢ်ခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် မံလၢအဟံၣ် တဘူၣ်လၢၤဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်နၢ်ဟူလၢ ပယီၤသုးသ့ၣ်တဖၣ်ကဟးဆှၣ်တၢ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ပျံၤတၢ်ဖုးတၢ်ဒီး ဟးမံလၢတၢ်လီၢ်အဂၤန့ၣ်လီၤ. ဂီၤခီန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ဟဲက့ၤလၢအဟံၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤနီၤ လဲၤပာ်ခူသူၣ်တၢ်အီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢပှၢ်ပူၤလီၤ. တၢ်မ့ၢ်ကဲထီၣ်သးတမံၤမံၤ အဝဲသ့ၣ်လဲၤအိၣ်ခူသူၣ်ဖဲန့ၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်ကအိၣ်ဝဲဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.” (ပှၤစိာ်တၢ်သးခုကစီၣ်ဖိတဂၤလၢဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤသ့ၣ်တဖၣ်အါထီၣ်ဝဲ ဘၣ်ဆၣ် ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်တခီ စးထီၣ်သး ဖဲလါမးရှး ၂၇သီ ဒီးတၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဒုးလၢအဆူၣ်ကတၢၢ်တခါဒီး ဒုးဆံးလီၤစှၤလီၤလီၢ်ကဝီၤတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ် န့ၣ်လီၤ.
• ပှၤကမျၢၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးလၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤလၢ အဟဲကဲထီၣ်သး စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲလါ ဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁သီဝံၤအလီၢ်ခံတဖၣ် အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးန့ၣ် ကီဒိၣ်မးလၢတၢ်ကပာ်ဂၢၢ်ပာ်ကျၢၤအီၤန့ၣ်လီၤ. ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢလၢအဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲ (UNHCR)ပာ်ပနီၣ်ဝဲ ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအနီၣ်ဂံၢ် လၢကညီကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ်ဝဲ ၄၇,၇ဝဝ ဂၤ ဒီးလၢတလၢၤ ကီၢ်စဲၣ်ပူၤအိၣ် ၁,၁ဝဝ ဂၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်ကလဲၤဆူပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအိၣ်တၢ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး ကမၤနီၣ်မၤဃါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤကီခဲ, ဒီးတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအတၢ်အိၣ်သးတဖၣ်လီၤဆီလိာ်အသး ဒ်အမ့ၢ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်တစိၢ်တလီၢ် ဒီးတနီၤ ဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ခူသူၣ်လၢအသီတဖၣ် မ့တမ့ၢ် အါန့ၢ်ဒံးအလါတဖၣ်အဃိ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးနီၢ်နီၢ်န့ၣ် က အိၣ်အါန့ၢ်ဒံးနီၣ်ဂံၢ်လၢတၢ်ပာ်ဖျါအီၤခဲအံၤန့ၣ်လီၤ.
• တၢ်ကီတၢ်ခဲအဒိၣ်ကတၢၢ်အကျါတခါမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံ ကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အါထီၣ်အဃိ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် တဟူးဂဲၤလၢ ဟီၣ်ကဝီၤတနီၤအပူၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ကဝီၤပှၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ ဒ်သိးကဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢပှၤလီၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲဒီး (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤထီဒါ ထီၣ်ဒုးအဝဲသ့ၣ်တဖၣ် န့ၣ်လီၤ.

“ပပျံၤလၢပှၤကခးသံပှၤအဃိ ချံသ့ၣ်တဖၣ်ဟးတဘူၣ်နီတဘ့ၣ်ဘၣ်. ပလဲၤဆှၢတၢ်အီၣ်လၢ ပှၤဃ့ၢ်အိၣ်ကမှံဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်တဘူၣ် ဘၣ်. တၢ်ဖိတၢ်လံၤသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ကတာ်ထီသးလၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤလီၤ. ချံလၢကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တကပၤ လဲၤဃီၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤ တဘူၣ်ဘၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်ပျံၤလၢ SAC သုး ကခးအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.”  (KIC  မၤတၢ်သံကွၢ်သံဒိးဒီး ပှၤနီချံဖိ)

• ကဘီယူၤတၢ်ခးလီၤကျိဖးဒိၣ်ဒီး တၢ်ဒုးတၢ်ယၤတဖၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအါထီၣ်, တၢ်ကဟ့ၣ်လီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်တိၤစၢၤ မၤစၢၤဂီၢ်ကီခဲထီၣ် ဒီးတၢ်မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်လၢ NCA  တြီတံၢ်ဒီသဒၢဝဲ (ဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၢဆူၣ်, တၢ်မၤသံမၤဝီလၢအိၣ်ဒီးတၢ်ပညိၣ်လိၤလိၤ, တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ပျိဆူၣ်တၢ်ဒီး တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်န့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်) သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဟဲအါထီၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤလၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ထီၣ်ဒုး ကဲထီၣ်သးစှၤအလီၢ်တဖၣ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒံးတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တဖၣ် အ ကလုာ်ကလုာ်န့ၣ်လီၤ. ဒူသဝီဖိအါဂၤမ့ၢ်ပှၤအုၣ်သးတဖၣ်လၢအထံၣ်ဝဲ သုးမုၢ်သံၣ်ဘိအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ ဒီးတၢ်ဆှၢအါထီၣ်သုးနီၣ်ဂံၢ် ဒီးစုကဝဲၤတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ်ဆူအဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ်လီၤ. သဝီဖိအါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ် သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် ဟူးဂဲၤဟးဆှၣ်တၢ်အါထီၣ် န့ၣ်လီၤ. 
• လီၢ်ကဝီၤတနီၤအပူၤ ကမျၢၢ်သုး(ပြည်သူ့စစ်)တဖၣ်အိၣ်ထီၣ်ဝဲအါဖုအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဘၣ်ယိၣ် လၢဒူသဝီဖိလၢဟီၣ်ကဝီၤတနီၤ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢသုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဃုထၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်သုး လီၢ်လံၤတဖၣ် လၢကကဲထီၣ် ကမျၢၢ်သုးဖိအသီတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်မူဒါဒီး ဟူးဂဲၤလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤ ဖဲကၡူၢ်ဟီၣ်က ဝီၤအပူၤ, ဒီးဘၣ်တၢ်ပာ်လီၤအမူအဒါလီၤလီၤဆီဆီလၢ ကကွၢ်ဟုၣ်ကွၢ်စူၣ်သဝီဖိဒီး လီၢ်ကဝီၤခ့ၣ်အဲၣ်ယူၣ်တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

“ပတဲဆါခူသူၣ် သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂ့ၢ်ဘူၣ်ဖဲပဟံၣ်ပူၤလီၤ. မ့ၢ်လၢ သုးမီၤစိရိၤအတၢ်မဲာ်ချံအိၣ်အါမး လၢအလဲၤတၢၣ်ပှၤလၢအပဲာ်ထံနီၤဖးတၢ်ဒီး ပှၤလၢအတဘၣ်သူၣ်ဘၣ်သး သုးပဒိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဆူပၢၤကီၢ်အိၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.” (တၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်လၢ ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်တဘံၣ်တဘၢဒီးတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးဒူသဝီဖိ တၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤ လီၤသဘ့ျတဖၣ် ဟဲက့ၤအိၣ်ထီၣ်ကဒါန့ၣ်လီၤ. သုးတဖၣ်သမံသမိးဝဲ ပှၤလဲၤတၢ်က့ၤတၢ်တဖၣ် ဒီးဖီၣ်ဒုးဃာ်သဝီဖိအဃိ တၢ်အံၤ ဒုးအါထီၣ်တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုးလၢတၢ်လဲၤထီၣ်က့ၤအလီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• စးထီၣ်လၢ သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ ုံၤွ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဘၣ်ဃး ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်တၢ် ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂ့ၢ်တဖၣ်အါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကိးသတြီထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပဒိၣ် ဒီးကလုာ်ဒူၣ်ဖီၣ်စုကဝဲၤခဲလၢာ်ကဘၣ်ပတုာ်တၢ် သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ် ဒီးကအၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်တၢ်တြီဃာ်မ့ၣ်ပိၢ်အလံာ်ဃံးဃာ် ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်အသီတဖၣ်အိၣ်ဒံးဝဲကွ့ၢ် ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.

အဆၢဒိၣ် (၄)- ခိရိနၣ်တၢ်ဆါတၢ်အိၣ်သး ဖဲသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤအလီၢ်ခံ

လါယူၤလံထီၣ်သီအပူၤန့ၣ် ကီၢ်ပယီၤပူၤ တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့ဒီးတၢ်လိာ်ခိၣ်လိာ်ကွဲဝဲၤကျိၤ (ကျန်းမာရေးနှင့်အားကစား၀န်ကြီးဌာန) အတၢ် သမံသမိးဒီးတၢ်ပာ်ဖျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်ဃး ပှၤဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်ခိရိနၣ် တၢ်ဆါ-၁၉ဟဲအါထီၣ်ချ့သဒံးဒီး ကီၢ်ပယီၤကွၢ် ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤ နးနးကလဲာ်န့ၣ်လီၤ.  

• စးထီၣ်တၢ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါတၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်အတၢ်ဟူး တၢ်ဂဲၤလၢကဒီသဒၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤပူၤန့ၣ် အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ် တၢ်တမၤအီၤလၢၤဘၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါအါမးန့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ အဂ့ၢ်တအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိ သဝီဖိတဖၣ် နၢ်ပၢၢ်ဝဲလၢအဝဲ သ့ၣ်တလိၣ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘီတၢ်ဘၣ်ဃး ခိရိနၣ်တၢ်ဆါအဂ့ၢ်အံၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

“စးထီၣ်လၢသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် လၢပသဝီပူၤဒီးလၢထံကီၢ်ပတီၢ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ဘၣ်ဃးခိရိနၣ်တၢ်ဆါန့ၣ် ပှၤတဆိကမိၣ်လၢၤဘၣ်. ယနီၢ်ကစၢ်နာ်က့ ယတဆိကမိၣ်လၢအဂ့ၢ်လၢၤဘၣ်.” (သဝီနဲၣ်ရွဲၣ်တဂၤလၢ နိၣ်တကီကီၢ်ဆၣ်, ဒူပျာ်ယာ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• (စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤမ့ၢ်မ့ၢ်တီတီဘၣ်အမဲာ်ညါ အဝဲသ့ၣ်မၤဃံးထီၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဒိးန့ၢ်တၢ်မၤစၢၤဒီးတၢ် ပီးတၢ်လီအကျိၤအကျဲတဖၣ်, ဒီးတြီဃာ်စ့ၢ်ကီးပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအဂၤတဖၣ်လၢ အကျဲးစၢးမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢတၢ်ဆါဃၢ် အတၢ် ရၤလီၤသးဒီးဆူၣ်ချ့တၢ်လိၣ်ဘၣ် လၢပှၤကညီလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
• တချုးသုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒံးဘၣ်န့ၣ် NLD ပဒိၣ်ရဲၣ်ကျဲၤဃုမၤန့ၢ်ဝဲ ကသံၣ်ဒီသဒၢခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ တဖၣ် ဒီးပာ်လီၤတ့ၢ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ပာ်တဖၣ်လၢ ကဟ့ၣ်လီၤကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်တဖၣ်ဟံးထီၣ်က့ၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤဝဲအံၤအဃိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် တတူၢ်လိာ်ဝဲကသံၣ်ဒီသဒၢတဖၣ်အံၤဘၣ် ခီဖျိတၢ်တနာ်န့ၢ်သုးတဖၣ်အံၤအဃိန့ၣ်လီၤ. 

“ပဘၣ်ယိၣ်လၢ ပယီၤသုးကဃါဃုာ်ကသံၣ်ဒီသဒၢဒီးတၢ်တမံၤမံၤဘၣ်ဖုး. (...) အဃိပှၤဆဲးကသံၣ်ဒီသဒၢ တဘူၣ်နီတဂၤဘၣ်.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တန့ဆါကီၢ်ဆၣ်, ဖၣ်အၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

အဆၢဒိၣ် (၅)- တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီး တၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီအဂီၢ် တၢ်တၤတၢ်တဖၣ်

သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ မၤဟးဂီၤကွံာ် မုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤအတၢ်အိၣ်မူလၢကီၢ်ပယီၤပူၤကိးကပၤဒဲးဒီး မၤဘၣ်ဒိပှၤတဂၤ စုာ်စုာ်ခီဖျိ တၢ်တဒိးန့ၢ်သူဘၣ် အ့ထၢၣ်နဲးမ့ၢ်ဂ့ၤ, ဒီးမ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်မၤလီၤသတြူာ်ကွံာ် ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်အမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိ တၢ်မၤဟးဂီၤကွံာ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်, ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ဒီးတၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီတဖၣ်အဃိ တၢ်ဂ့ၢ်ကီတဖၣ်အံၤ ဘၣ်ဒိထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်ကိးဂၤဒဲး အတၢ်အိၣ်မူ, ဘၣ်ဆၣ် မၤဘၣ်ဒိ ခိခိၣ်ဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢကျဲအါဘိန့ၣ်လီၤ.  

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ တမ့ၢ်ထဲတၢ်ဆီတလဲ ကမျၢၢ်အပဒိၣ်လၢတၢ်ဃုထၢထီၣ်အီၤတဖုဆူသုးမီၤစိရိၤသနူဘၣ်အမဲာ်ညါ မ့မ့ၢ်တခီလဲလိာ်စ့ၢ်ကီး လီၢ်ကဝီၤပှၤပၢဆှၢတၢ်ခိၣ်နၢ်တဖၣ်ဆူ (စကစ)အပှၤလၢ အဃုထၢပာ်လီၤဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဆီ တလဲက့ၤခိၣ်နၢ်လၢသုးဃုထၢထီၣ်အီၤတဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲအမၤဟးဂီၤ ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်အတၢ်လဲၤကျဲဘၣ်, မ့ၢ်အမၤဟးဂီၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ်လၢ လီၢ်ကဝီၤပှၤတဝၢဖိတဖၣ်ဒီး ခိၣ်နၢ်ပၢဆှၢတၢ်တဖၣ်လၢကဘၣ်ဆၢထၢၣ်ခၢၣ်စးလၢ လီၢ်ကဝီၤသဝီဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်ခဲလၢာ်န့ၣ်ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ ဒူသဝီပှၤပၢဆှၢတၢ်လီၤ. အဂ့ၢ်ဒ်လဲၣ်န့ၣ် နမ့ဒီသဒၢနသဝီထဲလဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် နသဝီခိၣ်မ့ၢ်မၤ တၢ်လၢသုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်အဖီလာ်န့ၣ် နမၤတၢ်မနုာ်မးတသ့ဘၣ်. အဝဲကဆှၢတၢ်ကစီၣ်ဆူ (စကစ) အအိၣ်လီၤ.” (သဝီဖိတဂၤလၢ တနီသရံၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဘျံးဒဝဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ ကီၢ်ပယီၤအမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်နးနးကျံးကျံး လၢပှၤတဂၤဘၣ်တ ဂၤအဖီခိၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒီးလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်ညါအပတီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤ ထံးတဖၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဒီး တၢ်ဖံး တၢ်မၤတအိၣ်လၢၤဘၣ်, တၢ်ဖိတၢ်လံၤအပှ့ၤကလံၤဒိၣ်ထီၣ်, တၢ်တြီဃာ်တၢ်လဲၤတၢ်က့ၤ, မၤလီၤမၢ်ကွံာ်လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိးပနီၣ်တဖၣ် ဒီးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤခဲလၢာ်န့ၣ် ဒုးအါထီၣ်ဝဲတၢ်အီၣ် တၢ်အီဒီးတၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• CDM အတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအံၤ မၤဘၣ်ဒိတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့အသနၢၣ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် လၢကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ (စကစ) သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဝံၤန့ၣ် ကၠိသရၣ်သရၣ်မုၣ်လၢအမၤ တၢ်လၢပဒိၣ်ကၠိတဖၣ် နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ CDM တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤပူၤအဃိ ပဒိၣ်ကၠိတဖၣ်အါတက့ၢ်ဘၣ် ပတုာ်ကွံာ်အသးန့ၣ်လီၤ. ဖဲလါယူၤ ၁ သီ, ၂ဝ၂၁နံၣ်န့ၣ် (စကစ)သုးမီၤစိရိၤအိးထီၣ်က့ၤကၠိတနီၤဘၣ်ဆၣ် ကၠိသရၣ်ဒီးကၠိဖိတဖၣ်အိၣ်ဝဲစှၤဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ. 
• လၢတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ခ့ျသနၢၣ်တကပၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအိၣ်ဝဲဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်န့ၣ်လီၤ. ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိလၢ ကီၢ်ပယီၤအပူၤ အိၣ်ဝဲ ၃ဝ,ဝဝဝ ဂၤဃၣ်ဃၣ် ဒီးလၢအကျါ ၂ဝ,ဝဝဝ ဂၤန့ၣ် မၤတၢ်လၢပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ခီၣ်ဆၢထီဒါသုးဟံးန့ၢ် ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအဂီၢ် ပဒိၣ်တၢ်ဆါဟံၣ် ဆူၣ်ခ့ျပှၤမၤတၢ်ဖိ ၇၅ မျးကယၤဃၣ်ဃၣ် နုာ်လီၤဝဲ (CDM) ဒီးဂ့ၢ်လိာ်ဝဲလၢကမၤ တၢ်န့ၣ်လီၤ. 

“ပှၤမ့ဘၣ်လဲၤမၤတၢ်ကွဲးတၢ်ကါဒီး တၢ်မ့တဟ့ၣ်အီၤအခွဲးလၢကလဲၤဘၣ်န့ၣ် (...) အိၣ်ဒၣ်အဝဲသ့ၣ် ကသံလီၤ.”  (နီၢ်အ---, လၢမူကီၢ်ဆၣ်, ချၢၣ်လွံၢ်ထူၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်)

• သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤမၤဘၣ်ဒိဝဲ တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအကျဲ မ့ၢ်လၢတၢ်မၤတံာ်တာ် လီတဲစိတၢ်ဆဲးကျိး တဖၣ်ဒီး(စကစ) သုးမီၤစိရိၤတဖၣ် ဖီၣ်တံၢ်ဃာ်ဝဲတၢ်ကစီၣ်ဒီး ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးဆဲးကျၢ အကျဲတဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ကမျၢၢ်အိၣ်ဆိးလၢခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ်အဂီၢ် တၢ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့န့ၣ် ဟဲခီဖျိလၢလီတဲစိအကျဲအဃိ တၢ်မၤတံာ်တာ်လီတဲစိတၢ် ဆဲးကျိးအကျဲတဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ် လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

အဆၢဒိၣ် (၆)- တၢ်လဲၤဆူညါ

• လၢအခီၣ်ထံးန့ၣ် တၢ်နာ်လၢ(နွေဦးတော်လှန်ရေး)တၢ်ပၢၢ်ဆၢအံၤ ကမၤနၢၤတၢ်သပှၢ်ကတၢၢ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဘၣ်ဃးလၢ တၢ်ကဘၣ်လဲၤဆူညါဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် တၢ်လီၤဖးတဖၣ်ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်လီၤ. ပှၤအါဂၤအသးလီၤ ဘှံးလၢကဆဲးဒုးတၢ်ဆူညါတုၤ အကတၢၢ်ဒီး တၢ်လိၣ်ဘၣ်ပဒိၣ်အပှၤမၤတၢ်ဖိတဖၣ် ကနုာ်လီၤဟူးဂဲၤလၢ CDM အပူၤအါထီၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤအဂၤတဖၣ် ပာ်သူၣ်ပာ် သးစ့ၢ်ကီးလၢသးသမူတဖၣ်ဘၣ်လုၢ်ထီၣ်တ့ၢ်အသးလံန့ၣ်လီၤ.

“ပှၤလၢကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် သံတ့ၢ်အဘျီတဖၣ်အဘျီလံ. အဃိအဘျီဝဲအံၤ ပတဘၣ်ပျံၤလၢပကသံဘၣ်. ပမ့ပျံၤလၢပကသံလၢဘျီဝဲအံၤ ဒီး (ဘၣ်ဃးသုးမီၤစိရိၤသနူအံၤ) ပမ့တမၤတၢ်နီတမံၤဘၣ်န့ၣ် ပတၢ်အိၣ်မူအံၤကသံဒၣ်လီၤစိၤလီၤ.”  (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

• လၢပှၤတနီၤအဂီၢ် သုးဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤကဲထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်လၢအဒုးဖုးသ့ၣ်နီၣ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်ဒီး ဒိသူၣ်ဒိသးက့ၤဝဲလၢကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အတၢ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤဒီး တၢ်မၤအၢမၤသီအပတီၢ်တဖၣ် ကီၢ်ပယီၤသုးမၤအၢတၢ်သ့ထဲ လဲၣ်န့ၣ်လီၤ. 
• ပှၤအါဂၤအတၢ်ထံၣ်အိၣ်ဝဲလၢ တၢ်ဘှါရှဲထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးအစၢလၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ထံၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးသုးမီၤစိရိၤန့ၣ် တမၤ န့ၢ်တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်ဘၣ်. ပှၤတနီၤထံၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ မ့ၢ်ဟဲကဲထီၣ်အသးဒၣ်လဲာ် တၢ်ကဲဘျုးလၢကမျၢၢ်တအိၣ်နီတမံၤဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤတနီၤထံၣ်ဒံးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်လဲၤကျဲဆူညါန့ၣ် ကဘၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အကျဲတကပၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ် ထံၣ်လၢ တၢ်ကဘၣ်ပာ်လီၤ နီၢ်ကစၢ်တၢ်ဒီသဒၢလီၤသးတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲး, ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဒုးယၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤမူၤမူၤနီၢ် နီၢ်လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ဒီသဒၢကမျၢၢ်သုး(PDF)  ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖှိၣ်မၤသကိးန့ၣ်လီၤ.  
• ပှၤလၢ KHRG မၤတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အါဂၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ တၢ်ကူၣ်တရံးတိာ်ကျဲၤတၢ်ဒီး တၢ်ပာ်လီၤတၢ်မၤရဲၣ်ကျဲၤလၢ တၢ်ကမၤ အီၤခါဆူညါတဖၣ်အပူၤန့ၣ် လိၣ်လၢတၢ်ကဘၣ်ထၢနုာ်ဃုာ် ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်အကလုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖးလၢအဂံၢ်ဆူၣ်တ နီၤ ဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်လၢအဟ့ၣ်နီၢ်ကစၢ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ပၢလီၤသးန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လိၣ်နီၢ်နီၢ်ဒီး မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးကျဲတ ဘိလၢကမၤလီၤတံၢ်ဝဲ ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးတၢ်ထဲသိးတုၤသိးန့ၣ်လီၤ. 

“ယပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤ ဒ်သိးယထံကီၢ်ကပူၤဖျဲးလၢ သုးမီၤစိရိၤတၢ်ပၢသနူဖီလာ်ဒ်သိးယထံကီၢ် ကကဲထီၣ် ဖဲၣ်ဒရဲၣ်ဒံၣ်မိၣ်ခြ့ၣ်စံၣ်ထံကီၢ်နီၢ်နီၢ်ဒီး ဒ်သိးကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ်ကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိးအဂီၢ်လီၤ. ပမ့တဒိးန့ၢ် ဘၣ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တုၤသိးထဲသိး ဖဲပအိၣ်မူလၢထံကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤဘၣ်န့ၣ် အလီၢ်တအိၣ်လၢ ပကပာ်လီၤပသးဒ်ကီၢ်ပယီၤထံ ဖိကီၢ်ဖိတဂၤအသိးန့ၣ် လ့ၤတက့ၤတသ့ဘၣ်.”  (KECD သရၣ်တဂၤလၢအအိၣ်ဒူပျာ်ယၤကီၢ်ရ့ၣ်)

တၢ်ဂ့ၢ်ကျၢၢ်တံၢ်

KHRG ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဒံးတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ ဘၣ်ဃးတၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးဒီး တၢ်မၤသံမၤဝီလၢ အကဲထီၣ်အသးလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒီးတၢ်ဒုးလိာ်သးတဖၣ်ကဲထီၣ်ဒံးအသးဒီး ဟဲကဲထီၣ်စ့ၢ်ကီးအသးလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးဖိအါဂၤ တဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဘၣ်အမဲာ်ညါ, တနီၤပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီအိၣ်တ့ၢ်က့ၤ ထဲစှၤကိာ်ဖိန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိတဖၣ် ကဲထီၣ်ဒံးအသး, တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီးကျိၤကျဲလၢ ကလဲၤအိၣ်ကဒုဘၣ်လၢ ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်ဆၢ န့ၣ်အိၣ်ဒံးဒၣ်လၢတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဖၢမုၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖျါဘၣ်ဃး တၢ်ဆိက့ဆါဘီ တုၤဒၣ်လဲာ်တၢ်သံတၢ်ပှၢ်အိၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်အကဲထီၣ်သးခီဖျိ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ မ့တမ့ၢ် တၢ်ဆါအဂုၤအဂၤအဃိဧါန့ၣ် ဒူသဝီဖိတဖၣ်တသ့ၣ်ညါလီၤတံၢ်ဝဲဘၣ် မ့ၢ် လၢတၢ်သမံသမိးမၤကွၢ်ဒီး တၢ်ကူဆါယါဘျါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 

ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးဖိတဖၣ် ဂဲၤဆၢၣ်ထၢၣ်ဂဲၤလိာ်စ့ၢ်ကီးတၢ်လၢ အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်, တၢ်တုၤသိးထဲသိးဒီး တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ် တကး ဒံးဘၣ် အဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးဝဲလၢ ပှၤကဒိကနၣ်အကလုၢ်ဒီး ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. 

“တၢ်တမံၤဂ့ၤတမံၤဂ့ၤ လၢပကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်လၢအပူၤကွံာ်တဖၣ်န့ၣ် ပဘၣ်တူၢ်ဘၣ်ဒၣ်ပဝဲ ဒီးပဘၣ်ဃုကျဲဘှါရှဲအီၤလၢပနီၢ်ကစၢ် ဒၣ်ဝဲလီၤ. အဃိ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲတမံၤလၢ်လၢ်န့ၣ် ပှၤဆိကမိၣ်လၢပှၤကဆၢထၢၣ်လၢအဂီၢ် မ့တမ့ၢ် ဆၢထၢဃုာ် ဒီးအဝဲသ့ၣ်တအိၣ်နီတဂၤဘၣ်. (...) အရ့ဒိၣ်လၢကမျၢၢ်တဖၣ် ကဘၣ်သ့ၣ်ညါလၢ အဝဲသ့ၣ်တအိၣ်ထဲတဂၤဘၣ်ဒီး ပှၤဆီၣ်ထွဲမၤ စၢၤအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဝဲလီၤ. အဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ် ပှၤအါဂၤကဆၢထၢၣ်ဃုာ်ဒီးအဝဲသ့ၣ် ဒီးအိၣ်လၢအကပၤန့ၣ်လီၤ.” (ပှၤလၢတၢ်ထံၣ်လိာ်သံကွၢ်အီၤတဂၤ လၢကီးတရံးဝ့ၢ်)

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတဖၣ် 

ဆူကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)အအိၣ်

• ကီၢ်ပယီၤသုးကီၣ်ကးကရၢ(စကစ)တဖုအံၤ ကဘၣ်စံၣ်လီၤဒီး ဟ့ၣ်လီၤက့ၤထံကီၢ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤဆူ ဒီကလုာ်တၢ်ဃူတၢ်ဖိးပဒိၣ် (NUG)အအိၣ် တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၤအၢမၤသီ, တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်ဒီး တၢ်ပညိၣ်ထီဒါ ပှၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်ဒီး ပှၤလၢအ နုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ပၣ်ဂီၢ်လၢ(CDM)တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်. 
• တဘၣ်တြီမၤတံာ်တာ်, တဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ် ကသံၣ်ကသီဒီး ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဂုၤအဂၤလၢ အဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ဒီသဒၢ ခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ ဒီးမၤလီၤစှၤကွံာ် တၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤအဂၤလၢ ကီၢ်ပယီၤမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးအပူၤတဖၣ်. 
• မၤမူမၤဂဲၤထီၣ်က့ၤ သဲးစးတၢ်ဘျၢ အဆၢ (၅), (၇) ဒီး (၈) လၢအဒီသဒၢထံဖိကီၢ်ဖိအနီၢ်ကစၢ်တၢ်သဘျ့ဒီး တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတဖၣ်လၢတၢ်တြူၢ်သံကွံာ်အီၤတဖၣ် (ကီၢ်စၢဖှိၣ်ဘျီၣ်ဒိၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ - ၅ ၂ဝ၁၇)
• တြူာ်သံကွံာ် ကဝီၤဒ့ (မ့) ကၡူၢ်ပတီၢ် တၢ်ပၢတၢ်ပြးသဲစးတၢ်ဘျၢ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢဒီး တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်ကျိၤကျဲတဖၣ် (စကစ သဲစးတၢ်ဘျၢ န ဂ ၃ ၂ဝ၂၁, ၅ ၂ဝ၂၁ ဒီး ၆ ၂ဝ၂၁) 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်တြီမၤတံာ်တာ် တၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲတဖၣ်ဒီး တၢ်ဆီၣ်သနံးတၢ်ဟံးန့ၢ်တၢ်ကစီၣ်အခွဲးအယာ်သဘ့ျတဖၣ် ခီဖျိတၢ် အံၤ မ့ၢ်တၢ်မၤဘၣ်ဒိဝဲတၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤခွဲးယာ်အဃိန့ၣ်လီၤ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထီၣ်ဒုးကမျၢၢ်တၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်ဟီၣ်ကဝီၤတဖၣ် အါန့ၢ်အန့ၣ် ပတုာ်ကွံာ် သုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢ အဟးဆှၣ်ခိး ကွၢ်တၢ်ဒီးဆှၢထီၣ်သုးတၢ်ပီးတၢ်လီခီဖျိ (မ့) ဘူးဒီးကမျၢၢ်တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်ဒီး သုးကွံာ်သုးကျိၤဒီးသုးကလၢၤလၢ  အ အိၣ်သူၣ်လီၤအသးဘူးဒီးသဝီဒီး တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်အလီၢ်တဖၣ်.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်မၢဆူၣ်မၢစိးအလုာ်ကလုာ်လၢအထီဒါဒူသဝီဖိ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်သူဒူသဝီဖိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢလီၤနီၢ်ကစၢ်အသးအဂီၢ်, မၢဆူၣ်သဝီဖိလၢကဝံတၢ်ယိးတၢ်ဒီးနဲၣ်ကျဲတဖၣ်. ပဒ့ၣ်ဟးဆှဲးတၢ်ဟ့ၣ်လီၤကလုၢ် လၢတၢ်မၢန့ၢ်ဆူၣ်သဝီဖိသိလ့ၣ်, ချံ, မ့တမ့ၢ် တၢ်ဖိတၢ်လံၤအဂုၤအဂၤတဖၣ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအဂီၢ်တဘျီဃီ. 
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထၢဆူၣ်တၢ်ခိတၢ်သွဲလၢတဖိးသဲစးဒီး တၢ်ဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကမျၢၢ်ဟံၣ်ဃီတၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ် လၢနီၢ်ကစၢ်အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် လၢသုးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤတဖၣ်အဂီၢ် တဘျီဃီ. 
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဒ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအတီၤပတီၢ်တဖၣ်ဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် သဲစးတၢ်ဘျၢ. ပတုာ် ကွံာ်လုၢ်လၢ်လၢ ပှၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိပူၤဖျဲးဒီးတၢ်စံၣ်ညီၣ်ဒီး မၤလီၤတံၢ်သုးဖိလၢအမၤကမၣ်တၢ်တဂၤလၢ်လၢ် တၢ်ကဟံးထီၣ်အီၤ ဂ့ၢ် ဝီလၢအတီအတြၢ်ဒီး တၢ်ဃိထံသမံသမိးလၢအိၣ်ဖျိဖျိဖျါဖျါ, တၢ်စံၣ်ညီၣ်အကျိၤအကျဲလၢသဘ့ျ ဒီးကမျၢၢ်ကွီၢ်ဘျီၣ်လၢအတကွၢ် မဲာ်တၢ်တဖၣ်အပူၤ.
• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်သူဆိးကါတၢ်မၤရှဲမၤပျီဒုးယၤရဲၣ်ကျဲၤတၢ်တိာ်ကျဲၤဒီး တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢတၢ်သ့ၣ်ညါအီၤအမ့ၢ် (တဲာ်လွံၢ်တဲာ်သနူ)လၢအဒီၣ်တဲာ်ကွံာ် ကမျၢၢ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အီၣ်, တၢ်ဆဲးကျိး, တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးတၢ်လိၣ်ဘၣ်အဂၤတဖၣ် တဘျီဃီ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကရၢကရိ, NGO, ပှၤဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိဒီး ထံဂုၤကီၢ်ဂၤပဒိၣ်တဖၣ်

• တဘၣ်တူၢ်လိာ်ပာ်ပနီၣ်သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်အမ့ၢ်ပှၤတဖုလၢအဖိးသဲစးဒီး တဘၣ်တူၢ်လိာ်အီၤလၢ ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ကူၣ်လိာ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်အပူၤဘၣ်. 
• ထုးထီၣ်ကွံာ်(စကစ)သုးမီၤစိရိၤတဖုအံၤ ဒ်ပှၤမၤသကိးတၢ်လၢ တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်တိာ်ကျဲၤအပူၤ. 
• သဆၣ်ထီၣ် ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢခၢၣ်စးလၢ ကီၢ်ပယီၤပူၤတဖၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဆၢထၢၣ် ဂၢၢ်ဂၢၢ်ကျၢၤကျၢၤဒီး ပျီပျီရှဲရှဲလၢတၢ်ခီဆၢတၢ် အိၣ်သးလၢ ဟီၣ်ကဝီၤပူၤတဖၣ် ဒီးတသ့ဖဲအသ့ကဘၣ်တြီတံၢ်ဃာ်(စကစ)တၢ်မၤကမၣ်ဒီး မၤပယွဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိအခွဲးအယာ်တဖၣ်.
• ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်အမ့ၢ်ကျိၣ်စ့ဒီးကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဆူ (NUG)ပဒိၣ် ဃုာ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ် ဖိအခွဲးအယာ် တၢ်ဘျၢသဲစးအတီၤပတီၢ်ဒီး ပၢပြးဂ့ၢ်ဝီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်အတီၤပတီၤတဖၣ်. 
• မၤတၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဒီးဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢ လံာ်(MoUs)တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤအပူၤဒီး NUG ဒီးကလုာ်ဒူၣ်သုးဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်လၢကဘှါၡှဲပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢထံကီၢ်ဒီတဘ့ၣ်အပူၤ. 
• ကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ (UN Security Council) အတၢ်ဆၢတဲာ်လၢ အတြီတံာ်  ဃာ်ထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ဆါတၢ်ပှ့ၤစုကဝဲၤ. 
• မၤလဲၢ်ထီၣ် တၢ်ဟ့ၣ်လီၤထံဂုၤကီၢ်ဂၤကျိၣ်စ့တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတကွီၢ်ဆူ တၢ်ကရၢကရိလၢအအိၣ်ဒီးပဒိၣ်လံာ်အုၣ်သးမ့ၢ်ဂ့ၤ တအိၣ် ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ဒ်သိးတၢ်မၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူပှၤလၢတမ့ၢ်ပဒိၣ်အပှၤတဖၣ် လီၤဆီဒၣ်တၢ် ကတုၤဆူကလုာ်ဒူၣ်တၢ်က ရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး ဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်အအိၣ်. 
• ဖဲတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤပာ်လီၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒီးတၢ်ဆဲးကျိးအကျိၤအကျဲအဆၢကတီၢ်န့ၣ် ကဘၣ်ဒိးသန့ၤ ထီၣ်သးလၢ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တဖၣ် ခီဖျိအဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဒီး ကံၢ်စီလၢမၤတၢ်န့ၢ်ဒီး ဒိးန့ၢ်ဘၣ်လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်ဖိတဖၣ်အတၢ်နာ်န့ၢ်အီၤတဖၣ်. 
• ကဘၣ်ဒိကနၣ်, နၢ်ပၢၢ်, တူၢ်လိာ်ဒီးဆီၣ်ထွဲ လီၢ်ကဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ကရၢကရိလၢအဟ့ၣ်နီၤလီၤ ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖျါ, အတၢ်ဃ့ထီၣ် ဘၣ်ဃးတၢ်ဘှါရှဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီအဆၢလၢ အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဘၣ်ဝဲတဖၣ်. 
• ဟ့ၣ်အါထီၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒ်သိးကမၤစှၤလီၤတၢ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး, စုကဝဲၤတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီး တၢ်လုၢ်အီၣ်နီၢ်ခိသးသမူတၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢ အပိာ်ထွဲထီၣ်အခံတဖၣ် ဒီးကမၤစၢၤပှၤထူစံာ်ဖိဒီး ပှၤလၢဖံးအီၣ်မၤအီၣ်တၢ် လၢမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ကလုာ်ဒူၣ်ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်ဒီး ဆူၣ်ချ့မၤစၢၤတၢ်ကရၢကရိအဂၤလၢ အတမ့ၢ်ပဒိၣ်တၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢတၢ်ဒီသဒၢဒီး ကူဆါယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ (ဃုာ်ဒီးတၢ်မၤကွၢ်တၢ်ဆါဒီး တၢ်သူၣ်ထီၣ်ဘှီထီၣ်တၢ်ပာ်လီၤဆီပှၤဆါတၢ်လီၢ်) လၢခိခိၣ်ဒူသဝီတဖၣ်အပူၤ. 
• ဟ့ၣ်သဆၣ်ထီၣ် ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် အသုတဂ့ၢ်လိာ်ပှၤလၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢကခီကီၢ်ဆၢ လဲၤ ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢအကီၢ်ပူၤတဖၣ်. ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါထံကီၢ်တဖၣ်အံၤလၢ ကမၤသကိးတၢ်ဒီးကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဒီးတၢ်ဒီသဒၢအကျိၤအကျဲတဖၣ်အဂီၢ်. 
• ဟ့ၣ်မၤစၢၤတၢ်ပီးတၢ်လီဒီး ကံၢ်စီတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ်ဆူ ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကဟ့ၣ်နီၤလီၤပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ် တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဃုာ်ဒီးတၢ်ဒီသဒၢယါဘျါခိရိနၣ်တၢ်ဆါ-၁၉ လၢပှၤဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးခီဖျိသုးမီၤစိရိၤတၢ်မၤပယွဲလၢကီၢ်ပယီၤ ပူၤတဖၣ်အဂီၢ်. 
• မၤသကိးတၢ်ဒီး ထံကီၢ်လၢအိၣ်ဘူးဒီးကီၢ်ပယီၤတဖၣ် ကမၤလီၤတံၢ်တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအကျဲ ဒ်သိးပှၤဂ့ၢ်ဝီလိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ် ကလဲၤတုၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤဂီၢ်,  လီၤဆီဒၣ်တၢ် ခီဖျိကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိလၢ ဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဖၣ်ဒီး လီၢ်က ဝီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးပှၤတဝၢတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်.
• ကတိၤန့ၢ်ခဲးတၢ်လၢတၢ်ကပျၢ်ကွံာ် ထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးပှၤဃိာ်ဖိတဖၣ်, ပှၤမၤထံၡူၢ်ကီၢ်သဲးတဖၣ်, ပှၤလၢဘၣ်တၢ်ဖီၣ်ဒုးဃာ်အီၤ ဖဲအဝဲသ့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဘၣ်သးထီဒါသုးမီၤစိရိၤတဖၣ်, ပှၤလၢဟူးဂဲၤဒီသဒၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်တဖၣ်, ပှၤထၢတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်ဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်.
• ဆီၣ်သခူထီၣ် တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ(Security Council) လၢကဆှၢထီၣ်ကီၢ်ပယီၤဆူ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ကီၢ်ဘျီၣ်(ICC) မ့တ မ့ၢ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ်အကျိၤအကျဲလီၤဆီလၢ ကလိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ကီၢ်ပယီၤအဂီၢ် ဒ်သိးကမၤလီၤတံၢ်ပှၤမၤကမၣ်တၢ်မၤသံလီၤတူာ် ကွံာ်ပှၤကူပှၤကညီ, တၢ်မၤကမၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤကွီၢ်မ့ၣ်, ကွီၢ်မ့ၣ်လၢအထီဒါပှၤကူပှၤကညီအန့ဆၢၣ်, တၢ်မၤအၢမၤသီဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ် မုၢ်တဖၣ် တၢ်ကဘၣ်စံၣ်ညီၣ်အီၤ ဒ်သိးပှၤတူၢ်ဘၣ်တၢ်ဖိတဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤတၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. 

တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဆူ စကစ ဒီး EAOs/EAGs တဖၣ်

• ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ပာ်လီၤဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီး တြီတံၢ်ဃာ်တၢ်သူဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ခဲလၢာ်တဘျီဃီ. မၤနီၣ်ဟီၣ်လာ်မ့ၣ်ပိၢ်ဒီးကျိချံမျိာ်သၣ်လၢအတပိၢ်ဖးထီၣ်ဒံးဘၣ်တဖၣ် (UXO)အိၣ်တၢ်လီၢ် ဒီး ဒုးသ့ၣ်ညါဘၣ် လီၢ်ကဝီၤကမျၢၢ်တဖၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်.
• လူၤပိာ်မၤထွဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသဲစးတၢ်ဘျၢဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်သဲစးတၢ်ဘျၢ ဒ်သိးကဒီသဒၢ ဒီးကမၤပူၤဖျဲးကမျၢၢ်လၢတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂီၢ်.