လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲမုၢ်နံၤ၀ဲအံၤ, ကညီဂ့ၢ်၀ီခွဲးယာ်ကရူၢ် (KHRG)  ပာ်ပနီၣ်ဒီးမၤလၤကပီၤ၀ဲ ပှၤလၢ အဘၣ်ဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးအသး လၢတၢ်သဘံၣ်သဘုၣ် ဒီးတၢ်မၤသံမၤ၀ီလၢကီၢ်ပယီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်သူၣ်ဒူသးဒူဒီး အတၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါန့ၣ်လီၤ. KHRG အဲၣ်ဒိးလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အပှၤတ၀ၢ ကပာ်သူၣ်ပာ်သး၀ဲဘၣ်ဃး ပှၤလၢအဘၣ်ဃ့ၢ်မှံ ဟးဖျိးလၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤသ့ၣ်တဖၣ်, ပှၤဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢဘၣ်ကီဘၣ်ခဲဒဲက၀ီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်,  ဒီးပှၤဘၣ် ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒု လၢကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်ဒီးကီၢ်ပယီၤကီၢ်ဆၢသ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်လိၣ်ဘၣ်ဒီးတၢ်ဆၢမုၢ်လၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တနံၤအံၤ KHRG ဃ့ထီၣ်၀ဲဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အပှၤတ၀ၢလၢ ကဆၢထၢၣ်ဃုာ်ဒီး ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢကီၢ်ပယီၤအပူၤ လၢအဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ်အဟံၣ်အဃီ ဒီးဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးအသးလၢပယီၤသုးမီၤစိရိၤအတၢ်ထီၣ်ဒုးထီဒါသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပအဲၣ်ဒိးလၢထံကီၢ်အိၣ်ဘူးအိၣ်တံၢ် ဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါသ့ၣ်တဖၣ် ကဟံးထီၣ်ဖီၣ်ထီၣ်၀ဲတၢ်ဖံးတၢ် မၤလၢအကြၢးအဘၣ် ဒီးတုၤလီၤတီၤလီၤ ဒ်သိးကဒီသဒၢ၀ဲထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ် လၢအဘၣ်ဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးအသး လၢပယီၤသုးမီၤစိရိၤအတၢ်မၤ အၢမၤသီ လၢကီၢ်ပယီၤပူၤ ဒီးပှၤလၢအဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအ၀ဲသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

တၢ်ဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်လၢတၢ်ကမၤ၀ဲထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ပတုာ်တၢ်ခး ဖဲ ၂၀၁၅ နံၣ်၀ံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ဆှၢကဒါက့ၤ ပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲ ဆူကီၢ်ပယီၤပူၤ လၢအ၀ဲသ့ၣ်အတၢ်သးဆူၣ်အဖီခိၣ် အနီၣ်ဂံၢ်ဟဲအါထီၣ်၀ဲန့ၣ်လီၤ.[1] ဒ်လဲၣ်ဂ့ၤဂ့ၤ ဖဲ ၂၀၂၁ နံၣ် သုးမီၤစိရိၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ၀ံၤအလီၢ်ခံန့ၣ် တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိးဒီး တၢ်သူတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ် တကးသ့ၣ်တဖၣ် ဟဲအါထီၣ်၀ဲအဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်တၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအါအါဂီၢ်ဂီၢ် လၢကညီ ကီၢ်စဲၣ်အပူၤ ဒီးလီၢ်က၀ီၤအဂုာ်အဂၤသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.  ပယီၤသုးမီၤစိရိၤ အံၤမ့ၢ်ပှၤတဖုလၢ အမၤကမၣ်တၢ် အကလုာ်ကလုာ် ဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိး, တၢ်မၤသံမၤ၀ီ, တၢ်ခးလီၤနါစိၤကျိဖးဒိၣ်, တၢ်ခးလီၤတၢ်ဒီးကဘီယူၤ, တၢ်ဒွဲၣ်အူထီၣ်ဒူသ၀ီသ့ၣ်တဖၣ် ဒီးတၢ်မၤဘၣ်ဒိ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ် အဂုၤအဂၤ အကလုာ်ကလုာ် လၢအဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်တဘၣ်လီၢ်ဘၣ်စး ဒီးပှၤဂ့ၢ်၀ီတၢ်လိၣ်ဘၣ်အတၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. ခီဖျိလၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤအဃိ ဖိဒံဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢအတူၢ်ဘၣ်တၢ် အဒိၣ်ကတၢၢ်န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်၀ဲဒီး တၢ်တြီမၤ တံာ်တာ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒီးတၢ်လီၤပျံၤလီၤဘၣ်ယိာ် လၢအတၢ်ဖံးလိမၤဒိးအပူၤ ဒီးအသးသမူအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်သိးတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်လၢအတူၢ်ယံာ်ခီၣ်ကျၢၤကအိၣ်ထီၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤအဂီၢ် အရ့ဒိၣ် ၀ဲဒၣ် လၢ ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ကဒိး န့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့မူၢ်မူၢ်နီၢ်နီၢ် ခီဖျိအ၀ဲသ့ၣ်မ့ၢ်၀ဲ ခါဆူညါခိၣ်နၢ်  လၢထံကီၢ် အဂီၢ်အဃိန့ၣ်လီၤ.

ပယီၤသုးမီၤစိရိၤအံၤ ဆဲးတြီဃာ်၀ဲပှၤဂ့ၢ်၀ီတၢ်လိၣ်ဘၣ်အတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လၢထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်လၢအဘၣ်ဃ့ၢ်မှံ ဟးဖျိးလိၣ်ဘၣ်၀ဲ သပှၢ်ကတၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒီးလၢန့ၣ်အမဲာ်ညါ အ၀ဲသ့ၣ်မၤကီမၤခဲဒီးမၤတံာ်တာ်စ့ၢ်ကီး၀ဲ တၢ်လဲၤဟ့ၣ်နီၤလီၤ ပှၤဂ့ၢ်၀ီတၢ်လိၣ်ဘၣ် အတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဆူပှၤလၢအလိၣ်ဘၣ်တၢ်နီၢ်နီၢ် အအိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ပယီၤသုး မီၤစိရိၤအတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအံၤ မၤကမၣ်၀ဲဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဂ့ၢ်၀ီတၢ်လိၣ်ဘၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ လၢအဘၣ် တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်အီၤ ဒ်သိး ထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ် အတၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးခီဖျိ သုးဖီၣ်စုက၀ဲၤတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအဃိ သုတဟဲအိၣ်ထီၣ်တဂ့ၤအဂီၢ်[2] ဒီးဒ်သိးတၢ်ကဒီသဒၢဒီး မၤစၢၤ၀ဲထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ် လၢအဘၣ်ဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးအသးလၢ တၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်ဒီး တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.[3] အါန့ၢ်အန့ၣ်, ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲသဲစးတၢ်ဘျၢ လၢအမ့ၢ် ၁၉၅၁ နံၣ် ပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲအလံာ်ဃံးဃာ် အဖီလာ်န့ၣ် တၢ်ပာ်လီၤ၀ဲတၢ်ဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်လၢ တၢ်ကဒီသဒၢ၀ဲပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ထံကီၢ်အါတက့ၢ် လၢအအိၣ်လၢကီၢ်အ့ရှၣ်မုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံး အပူၤသ့ၣ်တဖၣ် မ့ၢ်တဆဲးလီၤ၀ဲအစုမုၢ်ကျၢၢ် လၢလံာ်ဃံးဃာ်အံၤအပူၤ ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် လၢအအိၣ်လၢလံာ်ဃံးဃာ်၀ဲအံၤအပူၤ လၢအမ့ၢ်တၢ်တဘၣ်ဆှၢကဒါက့ၤ ပှၤလၢအဟဲဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုသ့ၣ်တဖၣ်ဆူ အကစၢ်ကီၢ်ဘၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤဒ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်လုၢ်လၢ်ထူသနူသဲစးတၢ်ဘျၢန့ၣ်လီၤ.[4] တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် လၢအအိၣ်လၢပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲလံာ်ဃံးဃာ်ပူၤအံၤ  ပာ်ဖျါ၀ဲဒၣ်လၢ ပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲသ့ၣ်တဖၣ် တၢ်တကြၢးတြီ ဃာ်အ ၀ဲသ့ၣ်လၢ ကနုာ်လီၤအိၣ်ကဒုဆူထံကီၢ်လၢအဘံၣ်ဘၢသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤဘၣ် ဒီးတၢ်တကြၢး ဆှၢကဒါက့ၤ အ၀ဲသ့ၣ်ဆူ ထံကီၢ်လၢအ၀ဲသ့ၣ်ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်၀ဲဒီး တၢ်လီၤပျံၤလီၤဘၣ်ယိာ်လၢအသးသမူ ဒီးအတၢ်သဘျ့အဂီၢ် အပူၤဘၣ်.[5]

တၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအံၤ ဒုးအိၣ်စ့ၢ်ကီးထီၣ်၀ဲ တၢ်တူၢ်ဘၣ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ဒ်အမ့ၢ်သးတၢ်ဆိကမိၣ်တဘၣ်လီၢ်ဘၣ်စး လၢပှၤလၢအဘၣ်လဲၤခီဖျိတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် ဒီးပှၤတ၀ၢဒီတဖုအဂီၢ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.  ဖဲလၢတၢ်ထီၣ်ဒုးထံဖိကီၢ်ဖိက မျၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ကဲထီၣ်အသးလၢတၢ်လီၢ်အါပူၤအါတီၤအခါ, ဒီးလီၤဆီဆီဒၣ်တၢ် ဖဲလၢတၢ်သူဃုာ်၀ဲတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ ဒ်အမ့ၢ် တၢ်မၤပျံၤမၤဖုးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အခါန့ၣ် ဒုးကဲထီၣ်၀ဲသးအတၢ်တူၢ်ဘၣ်ထီရီၤလၢ ပှၤလၢအဘၣ် လဲၤခီဖျိတူၢ်ဘၣ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်သ့၀ဲန့ၣ်လီၤ. သးအတၢ်ပျံၤတၢ်ဖုး ဒီးတၢ်တူၢ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မၤဘၣ်ဒိ၀ဲတၢ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ် လၢအဂ့ၤ လၢပှၤတ၀ၢအပူၤသ့၀ဲ ဒီးဒုးကဲထီၣ်၀ဲတၢ်ကီတၢ်ခဲလၢ တၢ်ကက့ၤမၤဘၣ်လီၢ်ဘၣ်စးက့ၤတၢ်လၢပှၤ တ၀ၢပူၤ န့ၣ်လီၤ.

လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲအမုၢ်နံၤအံၤ KHRG ဟ့ၣ်သဆၣ်ထီၣ်၀ဲထံဂုၤကီၢ်ဂၤပဒိၣ်ပပှၢ် ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါသ့ၣ်တဖၣ်လၢ ကဟံးထီၣ်ဖီၣ်ထီၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤ ဒ်တၢ်ပာ်ဖျါအီၤလၢလာ်အသိးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

• မၤလီၤတံၢ်ဒ်သိးထံကီၢ်အိၣ်ဘူးအိၣ်တံၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ ကဟ့ၣ်တၢ်ပျဲလၢ ပှၤဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိး သ့ၣ်တဖၣ် ကဟဲနုာ်လီၤဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုလၢအ၀ဲသ့ၣ်အကီၢ်ပူၤတက့ၢ်. ဆီၣ်သခူထီၣ်စ့ၢ်ကီး အ၀ဲသ့ၣ် လၢက မၤသကိးတၢ်ဒီး ကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိသ့ၣ်တဖၣ် ဒ်သိးကဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒီးတၢ်ဒီသဒၢအ ကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ် လၢပှၤလၢအဘၣ်ဃ့ၢ်အိၣ်ကဒုသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်တက့ၢ်.
• ပျဲနုာ်လီၤပှၤဂ့ၢ်၀ီတၢ်လိၣ်ဘၣ် အတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသ့ၣ်တဖၣ် ဆူကီၢ်ပယီၤပူၤ ခီဖျိ ကီၢ်ဆၢတၢ်ကရၢကရိ သ့ၣ်တဖၣ် ဒီးလီၢ်က၀ီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးတၢ်ကရၢကရိ လၢအဟူးဂဲၤမၤတ့ၢ်လံတၢ်လၢ လီၢ်က၀ီၤပူၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် တက့ၢ်.
• မၤလဲၢ်ထီၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤကျိၣ်စ့အတကွီၣ် ဒ်သိးကရူၢ်ကရၢသဘျ့သ့ၣ်တဖၣ်, လီၤဆီဒၣ်တၢ်ကလုၣ်ဒူၣ် ပှၤဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤကရၢ ဒီးလီၢ်က၀ီၤဂံၢ်ခီၣ်ထံးတၢ်ကရၢကရိသ့ၣ်တဖၣ် ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်အါထီၣ်ကျိာ်စ့ တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအခွဲးအယာ်န့ၣ်တက့ၢ်. ဒ်န့ၣ်အသိး ဒုးပာ်ဃုာ်ပာ်ဂီၢ် လီၢ်က၀ီၤတၢ်ကရၢ ကရိသ့ၣ်တဖၣ် အံၤလၢ တၢ်မၤတၢ်ဆၢတဲာ်ဘၣ်ထွဲဒီး တၢ်ဟ့ၣ်ပှၤဂ့ၢ်၀ီတၢ်လိၣ်ဘၣ်အတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ ဒီးတၢ်ဃုထံၣ် န့ၢ်ကျဲဘှါရှဲလၢ တၢ်ဂ့ၢ်ကီအံၤအဂီၢ် အပူၤန့ၣ်တက့ၢ်.
• အၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်လၢ ပယီၤသုးမီၤစိရိၤအံၤ မ့ၢ်ဝဲပှၤအခိၣ်သ့ၣ် လၢအဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခွဲးယာ်ဒီး ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်လိၣ်ဘၣ်အတၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢအကဲထီၣ်အသးခဲအံၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်တက့ၢ်. တကတီၢ်ဃီ  ဟးဆှဲးတၢ် ဟ့ၣ်ပယီၤသုးမီၤစိရိၤလၢစိကမီၤဖိသဲစး ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်ဒီးအ၀ဲသ့ၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ တၢ်မၤသကိးတၢ် ဒီးအ၀ဲသ့ၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ်တက့ၢ်.
• မၤလီၤတံၢ်ဒ်သိး ပယီၤသုးမီၤစိရိၤအံၤ သုတအိၣ်ဒီးတၢ်စိတၢ်ကမီၤလၢ ကမၤတၢ်ဆၢတဲာ်ဘၣ်ထွဲဒီး တၢ်ဟ့ၣ် ပှၤဂ့ၢ်၀ီတၢ်လိၣ်ဘၣ်အတၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤနီတမံၤတဂ့ၤ. တြီဃာ်စ့ၢ်ကီးကျိၣ်စ့တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤသ့ၣ်တဖၣ် ဒ်သိးအသုတလဲၤခီဖျိပယီၤသုးမီၤစိရိၤတဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်တက့ၢ်.
• ဟံးထီၣ်တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤလၢအဆိအချ့ ဒ်သိးတၢ်လိာ်ကွီၢ်၀ဲပယီၤသုးမီၤစိရိၤအခိၣ်အနၢ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢဟီၣ်ခိၣ် ဒီဘ့ၣ်အကွီၢ်ဘျီၣ်ပူၤ ခီဖျိအတၢ်ထီၣ်ဒုးမၤဆါပယွဲထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်အဃိ ကသ့အဂီၢ်န့ၣ်တက့ၢ်.

တၢ်ဆဲးကျိး

စီၤနၤဒၣ်ဆူ, hsue@khrg.org
နီၢ်ဖီလါ, nawpawlah@khrg.org